Türkiye Kültür Varlıkları Haritası'da en çok yapının tespit edildiği il, İstanbul'dan sonra 554 yapıyla İzmir'dir. Bu yapıların 452'si yapısı Rum, 71'i Ermeni, 51'i ise Yahudi kültürel mirasına aittir. Haritada, Surp Istepannos adında 71 yapı bulunuyor. Bu da demek oluyor ki Surp Asdvadzadzin, Surp Kevork, Surp Krikor Lusavoriç gibi en yaygın kullanılan Ermeni ibadethane adları arasında yer alıyor.
Surp Istepannos Kilisesi'ni, harita üzerinde incelemek için tıklayınız: turkiyekulturvarliklari.hrantdink.org/place/35_094
Ermeniler, Rum ve Levanten şehri olan İzmir'e 16. yüzyılın başlarında yerleşmeye başlamışlar. 1922 yangınına kadar yaşadıkları Haynots Mahallesi'ne (Ermenilerin Yeri) ise sonradan yerleşmeye başlamışlar.1 Şehrin 19. ve 20. yüzyıl haritaları hem Haynots Mahallesi'ni hem Surp Istepannos Kilisesi'ni göstermekte.
Kiliseye dair en eski kayıt, 1688 yılında meydana gelen depremde yıkılıp 1689 yılında tekrar inşa edilmesidir. Surp Istepannos Kilisesi'ni konumu, günümüzde Gazi Bulvarı olan eski Reşadiye Caddesi'dir. Haynots Mahallesi'nin bir kısmı 1936 yılında Uluslararası İzmir Fuarı'nın alanına dahil edilen ve tamamen yok olmuş olarak biliniyor. 1853 yılında inşa edilen kilise, aslında 1845 yılında bir yangında yıkılmış, şehrin Ermeni toplumu tarafından yedi yıl içerisinde tekrar inşa edilmişti. Birkaç kere mimarı değişen inşaatı, İstanbul'dan çağırılan Melkon Yeramyan Bey tamamlar ve Surp Istepannos, 18 Nisan 1853 tarihinde yeniden ibadete açılır.
1899 yılında Viyana'da yayımlanan Zmyurnya ve Ermeniler,2 dönemin tarihi üzerine önemli bir kaynak oluşturmakta. Kiliselerden, okullardan ve derneklerden bahseden kaynak, aynı zamanda İzmir'in toplumsal hayatını da anlatmakta. Kitapta, Ermeni Apostolik, Katolik ve Protestan toplumları arasındaki ilişkilerle Latin, Rum ve Ermeni Hıristiyan toplumları arasındaki ilişkiler ve Hıristyan-Müslüman toplumları arasındaki ilişkilerinden detaylı bir şekilde bahsedilir.
Surp Istepannos Kilisesi'nden bahsederken, kiliseye bağlı iki okuldan da söz etmek gerekir. Kilisenin yakınında Mesrobyan Erkek Okulu ile biraz uzakta Surp Hıripsimyants Kız Okulu bulunmaktaydı. Mesrobyan Okulu, kilise binası gibi yıkılıp yeniden inşa edilmiş, Hıripsimyants Okulu ise 1830'larda inşa edilip, zamanına göre ilerici bir adım olmuştur. Bir kadın hareketi öncüsü olan Hıripsime Gostantyan tarafından inşa edilen okul, dönemin İzmir'i hakkında ipuçları vermektedir.
Yüz yıllar boyunca yıkılan, yanan ve her daim bir öncekinden daha büyük ve görkemli olarak inşa edilen Surp Istepannos, 1922 İzmir Yangını sırasında, Haynots Mahallesi'ni saran yangınla beraber son kez yıkılır. 1853'teki inşa tabelasında, Ermeni harfli Türkçe ile şöyle yazıldığını biliyoruz:
Kalan dünyanın yoktur bekası
Sakul meyil verme düşersin birgün
Ne kadar sürsen boştur sefası
Ecel meyil ettikte şaşarsın birgün
1. Mildanoğlu, Zakarya, ''Gâvur İzmir'in Ermenileri', Agos, 17.11.2012. www.agos.com.tr/tr/yazi/3319/gvur-izmirin-ermenileri
2. Kosyan, Hagop V., Զմիւռնիա եւ Հայք (Zmyurnya ve Ermeniler), Viyana: Mıhitaryan Matbaası, 1899.
3. Houshamadyan, Province of Izmir/Smyrna: Photo gallery www.houshamadyan.org/tur/mapottomanempire/vilayet-of-aydinizmir
