Doğu Ekspresi yolunda kültürel miras

Doğu Ekspresi tren hattı artık Ankara-Kars arasında çalışıyor. İstanbul-Ankara arası hızlı tren hattı çalışmaya başladıktan sonra Kars’a giden tren Ankara’dan kalkmaya başladı. Bugünkü hali ile 54 istasyondan oluşan hat, 7 ilden geçiyor. Aslında, adı hala Ankara-Kars olmasına rağmen, Ankara’ya yakın olan Kırıkkale’nin Irmak İstasyonu’ndan yola çıkıyor, Yozgat'tan kısaca geçerek, Kayseri’ye uğrayarak, Sivas’a geçiyor. Sivas’tan güneye doğru dönerek Erzincan’a, Erzincan’dan kuzeye doğru dönerek Erzurum’a kadar çıkıp, oradan da Kars’a ulaşıyor.

Türkiye Kültür Varlıkları Haritasından, Doğu Ekspresi güzergahı üstündeki yapılar - Haritaya gitmek için fotoğrafa tıklayın

Yaklaşık 2000 kilometrelik yol üzerindeki Türkiye Kültür Varlıkları haritasında kayıtlı olan yaklaşık 500 yapı mevcut. Doğu Ekspresi’nin aynı zamanda bir kültürel miras yolculuğu olduğunu düşünerek, bu yapılardan birkaç örneği burada paylaşıyoruz.

Kırıkkale ve Yozgat

Kırıkkale’nin merkezinde 3 Rum okulu ve 1 Rum kilisesi kayıtlı ve merkezden 20 dakika uzaklıktaki Keskin’de Ermenilere ve Rumlara ait 10 yapı görünüyor. Bunlardan ayakta kalan, bugün Karıştıran Kilisesi olarak bilinen Rum Kilisesi. Kırıkkale'den sonra tren Yozgat'a girer, burada üç istasyon'da durduktan sonra Kayseri'ye geçer.

Karıştıran Kilisesi - Haritaya gitmek için fotoğrafa tıklayın

Kayseri

Doğu Ekspresi Kayseri’nin merkezindeki Kocasinan ilçesinden geçer. İstasyondan şehir merkezine doğru yüründüğünde İnönü Bulvarı’nın üstünde yükselen Ermeni Surp Asdvadzadzin Kilisesi görünür. Kilise bir süreliğine karakol olarak, ardından da spor salonu olarak kullanıldıktan sonra, bu günlerde kütüphane olarak yeniden kullanıma açılma sürecinde.

Kayseri'deki Surp Asdvadzadzin Kilisesi - Haritaya gitmek için fotoğrafa tıklayın

Doğu Ekspresi Kayseri’den Sivas’a geçmeden önce Sarımsaklı İstasyonu’nda duraklar. Eski adıyla Puyandi’de bir Rum okulu ve bir Rum kilisesi bulunuyor; ancak, insanlar yerlerini hatırlıyor olsalar da ikisinden de nerdeyse hiç iz kalmamış.

Sivas

Doğu Ekspresi Sivas’a Şarkışla’dan girer. Haritada toplam 22 kayıtlı yapı var burada. Buradan devam ederek Sivas’ın merkezine gelir. Sivas garının biraz ötesinde bulunan şehir meydanı kültürel miras harikalarıyla dolu; Çifte Minare ve Buruciye Medresesi bunlardan en görkemlileri. 1950’lere kadar bu iki yapının yanı sıra bir de Ermeni Surp Asdvadzadzin Katedrali bulunuyordu. Sirer Caddesi üzerine bulunan Sirer Pasajı’nın yerinde olan kiliseyi etrafta yaşayan insanlar çok iyi hatırlar.

Sivas'ın Surp Asdvadzadzin Katedrali - Haritaya gitmek için fotoğrafa tıklayın

Doğu Ekspresi, merkezden sonra güneyde Ulaş’a, oradan Kangal’a, daha sonra da Divriği’e gider. Ulaş’ın ve Kangal’ın merkezlerinde Ermeni mezarlıklarını görmek mümkün. İkisinin de yeri tren istasyonlarına çok yakın. Kangal’ın merkezinden biraz uzaklaşmak isteyenler Mancılık’a gidebilir. Mancılık’taki Surp Toros Manastırı’nı görmek için yarım saatlik yolu kat etmeye değer. Ortaçağ yapısı olan Surp Toros, 90’ların başında yıkılmaya maruz kalmış, ancak Mancılıklılar buna karşı çıkarak yapıyı korumuşlar. Trene tekrar binmek için Kangal’a döndüğünüzde, Kangal Merkez Cami’nin duvarlarında Surp Toros’tan getirilen taşları görebilirsiniz.

Mancılık’taki Surp Toros Manastırı - Haritaya gitmek için fotoğrafa tıklayın

Doğu Ekspresi Kangal’dan sonra Divriği’ye doğru yol alır. Kangal Çayı’ını nerdeyse bire bir takip ederek Kangal’dan çıktıktan sonra, Kangal Çayı Karaboğaz Çayı’na dönüştüğünde onu da takip etmeye devam eder. Divriği’ye girmeden, Kayacık Köyü’nde Karaboğaz Çayı Çaltı Suyu’na dönüşür, ve Demirdağ’ın eteklerinden, demir madenlerinin yanından son köprüyü de geçerek Divriği’ne varmış olur. Tam burada eski bir taş köprü görünür. Divriğililer Kız Köprüsü koymuş adını. Rahip Karekin Sırvantsdyants, 1870’lerde Divriği’ye yaptığı yolculuk sırasında bu köprüden geçmiş ve köprüyü “Allah düşmanlarıma bile bu zor yolları göstermesin” diyerek anlatmış.

Divriği Kız Köprüsü

Divriği’nin merkezinde muhteşem Ortaçağ kalesi ile UNESCO Dünya Mirası listesinde yer alan Ulu Cami ve Şifahane’sine bakarken, az ilerisinde kalenin hemen dibindeki Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin kalıntılarını da ziyaret edebilirsiniz. Duvarları ayakta kalmış olmasına rağmen çatısı tamamen çökmüş yapıyı bulmak kolay. Eğer gerçekten bir adım daha öteye gitmek istiyorsanız, Surp Asdvadzadzin’in altından geçen mezbaha yolundan ilerleyerek Surp Arakelots’tan arda kalan son duvarı da görebilirsiniz.

Divriği Surp Asdvadzadzin - Haritaya gitmek için fotoğrafa tıklayın

Divriği Surp Arakelots - Haritaya gitmek için fotoğrafa tıklayın

Divriği etrafındaki birçok köyde ayakta kalan kiliseler, mezarlıklar, eski evler ve doğal mirasları görebilirsiniz. Doğu Ekspresi Sivas’tan çıkmak için güneye, sonra yine Çatı Suyu’nu takip ederek doğuya ilerler. Sivas’a veda etmeden önce Adatepe köyünden geçer. Burada Çaltı Suyu Fırat’la birleşir, ve Fırat’ı gördüğünüzde gerçek Doğu’ya varmış olursunuz. Eski adıyla Pingen, bir zamanlar 1200 nüfusu olan büyük bir kasaba; merkezinde 4 kilise ve dağlarında 5 manastır kayıtlı. Bu yapılardan ikisi bugün de kolayca görülebilir; birisi köyün hemen içinde, diğeri ise nehrin kenarında. Bir günlük trekking programıyla dağdaki manastırlara ulaşılabilir.

Adatepe-Pingen'deki kiliselerden biri - Haritaya gitmek için fotoğrafa tıklayın

Erzincan

Doğu Ekspresi Fırat’ı takip ederek İliç ilçesinden Erzincan’a girer. İliç’in merkezinde kayıtlı kilisenin izlerine rastlanamazken, 20 dakikalık araba yolu mesafesinde görkemli Surp Dırtad Manastırı’nı görmeye gidebilirsiniz.

Surp Dırtad Manastırı - Haritaya gitmek için fotoğrafa tıklayın

Tren Erzincan merkez yolunda Fırat’ı takip ederek İliç’ten Kemah’a geçer. Kemah’a bağlı 55 yapı bulunuyor haritamızda. Bunların bir kısmı tamamen yok olmuşken, bir kısmı halen ayakta ve ulaşılabilir durumda. Ayrıca, Kemah’ın merkezinde Rumlara ait iki kilise ve bir okul bulunuyor. Bu kadar doğuda Rum kültürel mirasına sık rastlanmaz. Kemah’ın meşhur kalesi de bu kasabanın eski ihtişamının bir tanığı. Burada pagan Ermenilerinin Aramazt mabeti ve Arşaguni krallarının mezarları bulunuyor; ayrıca 367 yılında geçen bir Pers-Ermeni muharebesinin de sahası. Trenin, Kemah İstasyonu’ndan sonra Erzincan’ın merkezine varmadan önce durduğu son durak, Alp Köyü’nden 10 dakikalık araba mesafesinde. Eski adıyla Garni köyünde, Agavank Ermeni Manastırı bulunuyor. Üç ayrı kiliseden oluşan manastır mimari bir cevher. Burada hem arıcılara rastlayabilir hem de etrafta Ermenice yazılı mezar taşları arayabilirsiniz.

Agavank Manastırı - Haritaya gitmek için fotoğrafa tıklayın

Erzincan’ın merkezine ve etraftaki köylere kayıtlı 45 yapı bulunuyor. Bu yapıların çoğu yok olmuş olsa da, şehrin eski mahallelerinden Beybağı’nda eski Erzincan’ı hatırlayan birisine rastlarsanız ve şansınız yaver gidip biraz bilgi edinebilirseniz, birkaç kalıntıyı görme şansınız olabilir. Tren artık bir daha yakınlarda durmayacağı için, Erzincan’ın merkezinden sonra buraya yakın Üzümlü ilçesine, Ermeni adıyla Tsimin veya Çimin’e gitmek isteyebilirsiniz. Doğru sezonda giderseniz bir ihtimal Türkiye’nin tek patentli üzümü Cimin Üzümünü de tadabilirsiniz. Tam buradaki Altıntepe Kalesi’ni ziyaret edebilir ve artık Urartuların topraklarında olduğunuzu hissedebilirsiniz. Kale sonradan yeniden kullanılarak, içine bir de Ermeni Surp Asdvadzadzin kilisesi yapılmış; kilisenin duvar kalıntıları yakın zamanda yapılan bir kazıda ortaya çıkmış.

Altıntepe Kalesi - Haritaya gitmek için fotoğrafa tıklayın

cimin üzümü

Doğu Ekspresi Erzincan merkezinden ayrılır ve Fırat’ı takip etmeye devam eder. Erzincan’dan arda kalan iki istasyon Demirkapı ve Çadırkaya. Her ikisine de eşit mesafede bulunan Üçpınar köyü, Ermeni adıyla Abrank. Burada bulunan Abrank Surp Tavit Manastırı, Erzincan İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü web sitesinde “gezilecek yerler” listesindeki tek kilise. 17 yy. başpiskoposluk merkezi olan bu manastırda, dünyanın en büyük Haçkar’larına ve haçlı taşlarına rastlanabilir. 12 yy’dan kalan bu paha biçilmez kültürel miras eserlerinin boyları 7 metreye ulaşıyor.

Abrank Surp Tavit Manastırı - Haritaya gitmek için fotoğrafa tıklayın

Erzurum

Doğu Ekspresi Karasu’yu takip ederek Erzincan’dan Erzurum’a geçer. İlk durak Aşkale’de iki Ermeni kilisesi bulunuyor. Burası Aşkale ovası; Doğu Anadolu Kuzey Ovaları’nın bir parçası ve dünya tarım tarihinde, kadim yerleşim merkezlerinden biri.

Aşkale (Erzurum) Ovası

Tren pencerelerinden görünen buğday tarlaları da bir o kadar eski ve yol boyunca Erzurum’un merkezine kadar haritada 100’e yakın kayıtlı yapı bulunuyor. Erzurum’un merkezine vardıktan sonra, biraz gerisinde kalan Gezköy’de ayakta duran Surp Minas Kilisesi’ni görebilirsiniz.

Surp Minas Kilisesi - Haritaya gitmek için fotoğrafa tıklayın

Doğu Ekspresi Erzurum’un merkezinden, bu sefer Aras Nehri’ni takip ederek önce Pasinler’e, sonar Köprüköy’e, oradan da Horasan’a yönlenir. Pasinler’de 7 yapı, Köprüköy’de 4 yapı ve Horasan’da da 5 yapı bulabilirsiniz. Köprüköy’deki Surp Asdvadzadzin Kilisesi’ni bulamazsanız bile, Meryem Ana Tepesi’ni köyde yaşayan insanlara sorabilirsiniz. Köprüköy’ün Aras Nehri üzerindeki köprüsü 13 yy. yapımı.

Köprüköy’ün Aras üzerindeki köprüsü

Kars

Doğu Ekspresi Horasan’da Aras’tan uzaklaşır ve kuzeye doğru Süngütaşı Çayı’nı takip edip Erzurum’dan ayrılarak, altıncı ve son iline, Kars’a girer. Kars şehrine varmaya 1 saat kala, tren Sarıkamış’ta son defa duraklar. Sarıkamış’ın merkezinde bir Rus kilisesi Kazım Karabekir Camisi olarak kullanılıyor, yakınındaki diğer Rus kilisesi ise Yanık Kilise olarak biliniyor ve ancak kalıntılarına rastlanabiliyor. Tren, Kars Çayı ile beraber Kars’ın yolunu tutar.

Sarıkamış’ın Rus kilisesi

Trenin geçtiği yolun her iki tarafında da birçok yapı bulunuyor. Kars’ın merkezinde ise 24 kayıtlı yapı var. Aralarında Rum kilisesi ve okulu, Süryani manastırı, ve birçok farklı yapı bulunuyor. Belki de en bilineni, Kars’ın da bir sembolü haline gelen Surp Arakelots kilisesi. Bugün cami olarak kullanılan bu yapı, Havariler Kilisesi olarak da biliniyor.

Surp Arakelots - Haritaya gitmek için fotoğrafa tıklayın

Kars’a gelmişken, herkesin size tavsiyesi Ani şehrini görmek olacaktır. Unutmayın, Ani şehri surların çok dışına da yayılmıştı; özellikle kaya kiliseleri ve kaya güvercinlikleri arayıp bulabilirsiniz.

Ani mağaraları

Böylece, Doğu Ekspresi son durağına gelmiş oluyor, ancak demir yolları Kars’ta bitmiyor. Kars Çayı’nı takip ederek daha da doğuya devam ediyor. Demirler, Kars Çayı’nın Arpaçayı Barajı’na aktığı yerin biraz kuzeyinde kalan Akyaka kapalı sınır kapısından Ermenistan’a uzanır.