Մեթոդաբանական գրառումներ Ադանայում իրականացրած հետազոտությունից և դաշտային աշխատանքից: Ադանա քաղաքի և մերօրյա տարածաշրջանի մասին այս ուսումնասիրությունը Թուրքիայի մշակութային ժառանգության հետազոտական ծրագրի մաս է կազմում:

Մերօրյա Թուրքիայի Հանրապետության Ադանայի նահանգը գտնվում է Միջերկրական ծովի արևելյան ափերին՝ Իսքենդերունի ծովածոցի արևմուտքում: Լինելով պատմական Կիլիկիայի մաս՝ այսօրվա Ադանայի նահանգը ընդգրկում է արևելքում և հարավում Չուքուրովա դաշտավայրը, իսկ արևմուտքում և հյուսիսում՝ Արևմտյան անտիտավրոսյան լեռնաշղթան: Նահանգով անցնում է երկու գետ: Սեյհան գետը հոսում է ամենահյուսիսում գտնվող Թուֆանբեյլի-Շար և Սայիմբեյլի-Հաջին տեղանքներից, Ֆեքե-Վահքա տեղանքով միանում է Ալադաղի Զամանթը գետին, անցնում է Ադանա քաղաքի միջով և թափվում Միջերկրական ծովը: Ջեյհան գետը նահանգ է մտնում արևելքից, անցնում է նույնանուն քաղաքի, հետո Միսսիսի միջով և թափվում է Միջերկրական ծովը:

Ադանա նահանգի կենտրոնն Ադանա քաղաքն է, որը Թուրքիայի ամենաբնակեցված քաղաքներից հինգերորդն է: Մետրոպոլիտենային քաղաքապետարանների մասին 5126 Օրենքի1 կիրառմամբ՝ Ադանան դարձավ մեծ քաղաք, ինչի արդյունքում վարչական կենտրոնը վերացավ, իսկ քաղաքը բաժանվեց Սեյհան և Յուրեղիր թաղամասերի: Նույն օրենքով շրջակայքի գյուղերն ու քաղաքները ներառվեցին 15 թաղամասի մեջ: Վարչական   

նոր վերաբաշխումը կենտրոնական թաղամասերի թիվն ավելացրեց հինգով՝ ներառելով Չուքուրովան, Սարըչամը և Քարայիսալըն: 2016թ. կենտրոնական թաղամասերն ունեին 1.75 միլիոն բնակիչ, իսկ քաղաքային մյուս կենտրոններ Քոզանն ու Ջեյհանը՝ համապատասխանաբար 130 000 և 160 000 բնակիչ: Նշված երեք քաղաքային կենտրոններից դուրս Ադանայում ապրում է ևս 160 000 մարդ:

Ադանա նահանգը Օսմանյան կայսրության Ադանա վիլայեթի իրավահաջորդն է: Ադանա վիլայեթը հիմնադրվել էր 1869թ. և ընդգրկում էր Ադանայի, Իչելի, Ժեբել-ի Բերեքեթի և Քոզանի սանջաքները (վարչական շրջանները): Միայն Ադանա և Քոզան շրջաններն են այսօրվա նահանգի մաս կազմում: Ժեբել-ի Բերեքեթն այսօրվա Օսմանիյե նահանգն է, իսկ Իչելն ու Ադանայի արևմտյան շրջանները Մերսին նահանգի մաս են կազմում: Ժեբել-ի Բերեքեթ շրջանի միջերկրածովյան ափերն, այդ թվում կարևոր նավահանգիստ-քաղաք Փայասն այսօր Հաթայ նահանգի մաս են կազմում: Ուստի մի շարք տարածքներ, որոնք 19-րդ դարում և ավելի վաղ Ադանայի տնտեսության և աշխարհագրության մասն էին կազմում, այսօր տարբեր վարչական շրջանների մաս են:

Այս ուսումնասիրությունը միայն մերօրյա Ադանա նահանգի մասին է: Այս կամայական սահմանափակումը շփոթմունք է առաջացնում սահմանների վերաբերյալ: Օրինակ, մի շարք գյուղեր, որոնք պատմականորեն Սայիմբեյլի-Հաջինի մասն էին, միացվել են Կեսարիայի Յահյալը շրջանին: Երկու մեծ սահմանային փոփոխություն էլ վերաբերում են Մերսին նահանգի Տարսուս և Հաթայ նահանգի Դորթյոլ քաղաքներին, որոնք ներառված չեն այս ուսումնասիրության մեջ: Սակայն հնարավոր չէ ըմբռնել օսմանյան Ադանան առանց Տարսուսի և Դորթյոլի: Թեև մեր ուսումնասիրությունն Ադանա նահանգում գրանցված մշակութային ժառանգության շրջանակներում է, գրքի տեքստերն ու ժամանակագրությունը ներառում են այս շրջանների հետ Ադանայի կենտրոնի ունեցած հարաբերությունները: Թուրքիայի մշակութային ժառանգության գույքագրումը հիմնված է հայկական, հունական, հրեական և քրիստոնյա ասորիների համայնքների մշակութային ժառանգության կառույցների ցանկերի վրա: Այնտեղ ներառված մշակութային ժառանգության կառույցների տեսակները սահմանափակված են հանրային սեփականություն հանդիսացող եկեղեցիներով, վանքերով, մատուռներով, սինագոգներով, դպրոցներով, մանկատներով, հիվանդանոցներով և գերեզմանատներով: Գույքագրման համար բացի հիմնական աղբյուրներից,2 կիրառվել են նաև Ադանային հատուկ աղբյուրներ՝ նահանգի մշակութային ժառանգության մասին տեղեկատվությանը լրացուցիչ մանրամասներ ավելացնելու նպատակով: Ուշ օսմանյան մշակութային ժառանգության վերաբերյալ հայկական գույքագրման համար երեք հուշամատյաններ են օգտագործվել՝ մասնավորապես Ադանայի պատմության մասին Բուզանդ Յեղյայանի աշխատանքը, Քոզան-Սիս շրջանի պատմության մասին Միսաք Քելեշյանի աշխատանքը և Սայիմբեյլի-Հաջին շրջանի պատմության մասին Հակոբ Բողոսյանի աշխատանքը: Յեղյայանի աշխատանքում նշված է ֆրանսիական մանդատի օրոք Կիլիկիայի հայերի սեփականությունների ցուցակը: Այս ցուցակից օգտվել ենք նաև գույքագրման տվյալների հետ համեմատություն անելիս: Ադանա նահանգի տարբեր շրջանների մասին հայկական տարբեր աղբյուրներ արտացոլում են նշված երեք նահանգների աշխարհագրական և ինքնության տարբերակվածությունը: Սփյուռքի հայերի համար այս շրջաններից որևէ մեկի հետ հայրենակցական կապը ուրույն ինքնություն է ենթադրում: Երեք շրջանների հայրենակցական միությունները ևս առանձին են և հանդիսանում են վերոնշյալ հուշամատյանների հեղինակները: Այս երեք տարբեր աշխարհագրությունները միավորված են այսօրվա Ադանայի նահանգում և այդ կերպ են ներկայացված գույքագրման մեջ: Պատկերացում կազմելու համար կարող ենք նշել, որ երեք շրջաններում հայկական կառույցները հետևյալ քանակի են՝ Ադանայի կենտրոնում՝ 33-ը, Սայիմբեյլի-Հաջինում՝ 45-ը և Քոզան-Սիսում՝ 47-ը:

Հունական գույքագրման համար օգտագործել ենք Հանրագիտարանի «Հելլենիստական աշխարհ» բաժնում Չարիս Էքզերցօղլուի կողմից գրված տեքստը՝ օսմանյան Ադանայի մասին:3 Հրեական գույքագրման համար օգտվել ենք Թուրքիայի հրեա համայնքների մասին Ռըֆատ Բալիի աշխատանքի՝ Ադանային նվիրված բաժնից:4 Օգտվել ենք նաև այլ աղբյուրներից՝ որոշակի ժամանակաշրջանի և աշխարհագրական վայրի մասին ավելի շատ մանրամասներ ընդգրկելու համար. բյուզանդական մշակութային ժառանգության համար օգտվել ենք Կիլիկիայի բյուզանդական եկեղեցիների մասին Ստեֆան Հիլլի ուսումնասիրություններից և հայկական Կիլիկիայի ամրություններում եկեղեցիների և մատուռների մասին Ռոբերտ Վ. Էդվարդսի գույքագրման աշխատանքներից:⁵

Ադանայի վերջին շրջանի պատմության առումով երկու ժամանակաշրջան պետք է հաշվի առնել: Առաջինը՝ 19-րդ դարից վաղ 20-րդ դար՝ մինչ 1915թ.-ը, երկրորդը՝ 1918թ. Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից մինչև 1923թ. Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրումն ընկած կարճ ժամանակահատվածը: 19-րդ դարի Ադանայում հայկական և հունական համայնքները ծաղկում են ապրել, և այս զարգացումը գագաթնակետին է հասել 1908թ. երիտթուրքերի հեղափոխության ժամանակ՝ մեկ տարի անց՝ 1909թ., անկում ապրելով  ջարդերի հետևանքով: Քանի որ Չուքուրովայի դաշտավայրը ողջ աշխարհով հայտնի էր իր բամբակի արտադրությամբ, գործարանները և ֆերմաները ողջ Օսմանյան կայսրության տարածքից հրապուրում էին աշխատողներին և գործարարներին,6 իսկ հայկական և հունական համայնքների ծաղկումն այդ աճող տնտեսության հետևանքն էր: 1909թ. ջարդերն, անկասկած, Ադանայի պատմության և մշակութային ժառանգության համար բեկումնային են եղել: Այս ժամանակ է, որ ավերվեցին շատ կառույցներ, այդ թվում՝ Սբ. Ստեփանոս (Իստեփանոս) եկեղեցին: 1915թ. Ադանայի հայերին արտաքսել են: 1909թ. ավելի քան քսան հազար հայ է սպանվել, իսկ 1915թ. Ադանա վիլայեթում սպանվել կամ արտաքսվել է ավելի քան յոթանասուն հազար հայ: Ընդհանուր մոտ երկու հարյուր հազար հայ է արտաքսվել Կիլիկիայից և Հալեպի հյուսիսից: Մերօրյա նահանգի արևմուտքում գտնվող Պոզանթը շրջանն օգտագործվել է որպես համակենտրոնացման ճամբար և արտաքսման ուղի՝ Կեսարիայից, Նիղդեից, Քոնյայից և Անկարայից եկող քարավանների համար:⁷

Հունական համայնքն ամբողջությամբ ենթարկվել է 1922թ. բնակչությունների փոխանակմանը, որի ժամանակ մոտ տասը հազար մարդու պարտադրվել է լքել Ադանան:8 Պետությունն բռնագրավել է նրանց թողած մշակութային ժառանգությունը: Ֆրանսիական իշխանությունները հայերին կրկին տեղափոխել են Սիրիա և Լիբանան, իսկ նրանց ունեցվածքը բռնագրավվել է: Որոշ կառույցներ, ինչպես օրինակ Արամյան դպրոցը, միանգամից քանդել են, մյուսները ժամանակի ընթացքում օգտագործել են այլ նպատակներով: Սբ. Աստվածածին եկեղեցին օգտագործվել է որպես կինոթատրոն, իսկ 1970-ականներին այն քանդել են՝ Կենտրոնական բանկի նոր շենք կառուցելու համար տարածք բացելու նպատակով: Ադանայի բողոքական եկեղեցին իր զանգերի աշտարակներով օգտագործվել է որպես դպրոց, սակայն 1970-ականներին ճանապարհի ընդլայնման աշխատանքների ժամանակ այն ևս քանդել են: Հունական Սբ. Նիկոլաս եկեղեցին երկար տարիներ օգտագործվել է որպես Ադանայի Ազգագրության թանգարան, սակայն թանգարանը լքել է կառույցը 2015թ. բամբակի Տրիպանիս գործարանի նախկինում շքեղ շենքը տեղափոխվելիս, իսկ 2017թ. վերաբացվել է որպես Թուրքիայի ամենամեծ թանգարանային համալիր:9 Տրիպանիս գործարանն ինքնին հուշակոթող է, քանի որ այն 1909թ. ջարդերից փախչող հազարավոր հայերի համար ապաստարան էր:10 Ադանայի հրեա բնակչության պատմությունը անտիկ ժամանակներից է սկսվում: Այս համայնքը վերածնունդ ապրեց հանրապետության հիմնադրումից հետո: Ստեղծվեցին սինագոգ և գերեզմանատուն, իսկ հարևան Տարսուսում երեխաները կարող էին հաճախել քոլեջ: Չնայած որ սինագոգը մինչ այսօր էլ կա, համայնքը չափազանց փոքր է սինագոգի կանոնավոր գործելու համար:11 1942թ. Ունեցվածքի հարկի մասին օրենքը իր ազդեցությունն ունեցավ նաև հրեա գործարարների վրա, և արդյունքում նրանք Ադանայի ամենաբարձր հարկ վճարողները դարձան:¹²

Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Ադանայում ֆրանսիական մանդատի շնորհիվ քաղաք եկան քրիստոնյաները: Այս ժամանակ ֆրանսիական իշխանությունները քրիստոնյա ասորիներին ևս խրախուսում էին հաստատվել Ադանայում: Նրանց համայնքը մշտապես ապրել է Ադանայում և շրջակայքում՝ կազմելով Անթաքիայի ասորական եկեղեցիների մաս:13 Ֆրանսիական իշխանության ներկայությամբ Ադանայի քրիստոնյա ասորիները ձեռք բերեցին հատուկ կարգավիճակ: Ֆրանսիական մանդատի ժամանակ շատ շինություններ սկսեցին օգտագործվել տարբեր համայնքների կողմից: Կիլիկիայի հայերից շատերն իրենց արտաքսման վայրերից՝ Սիրիայից, Պաղեստինից, Եգիպտոսից վերադարձել էին ոչ թե իրենց քաղաքներ, այլ հենց Ադանա: Հանրային շենքերից շատերն այդ ժամանակ օգտագործվում էին որպես հիվանդանոցներ կամ մանկատներ: Շենքերի նման միջհամայնքային օգտագործման օրինակ էր Թաու Միմ Սիմտախ ասորական մանկատունը, որը կարճ ժամանակով հայերի կողմից օգտագործվում էր որպես դպրոց: Ներկայումս շենքը ծառայում է որպես Ադանայի գիտական ավագ դպրոց Զիյափաշա թաղամասում:  Գույքագրման մեջ այս կառույցները նշվել են որպես առանձին օբյեկտներ, քանի որ շենքերի մասնակի կիրառման մասին տեղեկատվությունը քիչ է:

Թուրքիայի մշակութային ժառանգության գույքագրումը նախնական փուլում ընդգրկում էր 80 կառույց: Թուրքիայի Հանրապետության մշակույթի և տուրիզմի նախարարության, Թուրքիայի հիմնադրամների վարչության, Թուրքիայի գիտություններ ակադեմիայի, Թուրքիայի պատմության հանրության առաջարկած կառույցներն ավելացնելուց հետո այդ թիվը դարձավ 163: 2016թ. սեպտեմբերին և 2017թ. ապրիլին Ադանայում իրականացված դաշտային աշխատանքների ժամանակ, ի հավելումն 142 կառույց ընդգրկող ցուցակի, կիրառվել է նաև Մշակութային ժառանգության պաշտպանության ասոցիացիայի տրամադրած՝ Ադանայում ավելի վաղ իրականացրած դաշտային աշխատանքների՝ տեղանքների մասին տվյալների արդյունքները: Դաշտային աշխատանքների արդյունքում այժմ Ադանայի գույքագրումը պարունակում է 159 կառույց: Դաշտային աշխատանքների ժամանակ նույնականացվել է 60 կառույց, 85 կառույց հնարավոր չի եղել նույնականացնել, իսկ հինգ տեղամասերում մնացած 14 կառույց հնարավոր չի եղել այցելել ժամանակային և այլ հանգամանքների բերումով: Սա նշանակում է, որ հնարավոր է եղել նույնականացնել վերջնական ցուցակի օբյեկտների 38 տոկոսը և գրանցել նրանց գտնվելու վայրը: 85 չնույնականացված կառույցներից 77-ը գտնվում են Ադանա քաղաքի կենտրոնական մասերում, Քոզան-Սիսում, Սայիմբեյլի-Հաջինում և Ֆեքե-Վահքա տեղանքներում: Քաղաքի կենտրոններում մշակութային ժառանգությանն առավել հաճախ է սպառնում ոչնչացումը, թեև նման միջավայրում հետազոտության համար այլ խոչընդոտներ ևս առկա են: Դաշտային աշխատանքների ժամանակ փորձը ցույց տվեց, որ քաղաքների կենտրոններում չեն գոյատևում ոչ միայն մեծ շինությունները, այլև մշակութային ժառանգության կառույցները:

Գույքագրման աղբյուրներին ավելացել էին նաև բանավոր պատմության հարցազրույցները, որոնք իրականացվել էին մշակութային ժառանգության մասին հետազոտական աշխատանքներին զուգահեռ: Բանավոր պատմության հարցազրույցների համար Հրանտ Դինք հիմնադրամի կողմից օգտագործվող հարցաթերթիկն այժմ փոփոխվել և մշակութային ժառանգության վերաբերյալ հարցեր է ներառում:14 Վերջին փորձը ցույց տվեց, որ այս հարցազրույցների արդյունքում ձեռք բերած տեղեկատվությունն արժեքավոր է համայնքների կողմից մշակութային ժառանգության օբյեկտների կիրառումն ու կարևորությունն ավելի լավ հասկանալու համար:

Մինչ 19-րդ դարը բազմաթիվ դպրոցներ տեղակայված էին կամ եկեղեցիներում, դրանց մոտ գտնվող փոքր շինություններում, կամ վանքերում՝ գործելով որպես կրոնական դպրոցներ: Կրթված հասարակություններ հիմնելու և մեծ դպրոցներ կառուցելու անցումային շրջանում անհատ ուսուցիչները բացեցին կիսամասնավոր դպրոցներ, որոնք, սովորաբար, իրենց տներում էին տեղակայված:15 Բողոքական և կաթոլիկ միսիոներական շարժումների հաստատվելուց հետո հայ առաքելական համայնքը սկսեց հիմնել իր դպրոցները կամ ընդլայնել եկեղեցիներում գործող դպրոցները: Այս դպրոցները միշտ ավելի շատ ուսանողներ ունեին և աջակցություն էին ստանում եկեղեցիներից, հարևանությամբ գտնվող ասոցիացիաներից կամ նահանգի կենտրոնում կամ էլ Ստամբուլում ձևավորված կրթական ասոցիացիաներից: Միսիոներական գործունեությունն Ադանայում սկսվել է 1840թ.: Բողոքական միսիոներության պարագայում քոլեջների և հիվանդանոցների հիմնադրումը նախորդել է եկեղեցիների հիմնադրմանը: Թե´ քաղաքի կենտրոններում, թե´ գյուղերում եկեղեցիները կառուցվել են միայն մի քանի համայնքների ձևավորումից հետո, որոնք սկզբում օգտվում էին աղոթատներից, իսկ հետո դպրոցներում կամ դպրոցների մի հատվածում ստեղծված համայնքային կենտրոն-եկեղեցիներից: Քոլեջները, որոնք կառուցվել էին մուսուլմանների և ոչ մուսուլմանների համար, սովորաբար օգտագործվում էին ոչ մուսուլմանների՝ մասնավորապես հայերի կողմից:16 Թեև Թուրքիայի մշակութային ժառանգության քարտեզը չի ներառում միսիոներական շարժումների հիմնած այն քոլեջները, որոնք չեն պատկանում հայկական համայնքներին, այստեղ ներառված գույքագրման մեջ այս հաստատություններն ավելացվել և դասակարգվել են հայ բողոքական համայնքի ներքո:

Մերօրյա Ադանայի քրիստոնյաները մեծամասամբ պատկանում են կաթոլիկ համայնքին: Ադանայի կենտրոնում գործող միակ եկեղեցին՝ Սբ. Պողոսը, որը հայտնի է նաև Բեբեքլի Քիլիսե անունով, պատկանում է Հռոմի թեմին և Անատոլիայի եկեղեցու մասնիկն է:17 Ադանայում մնացած փոքրաթիվ քրիստոնյաները, այդ թվում հայերը, օգտվում են նաև քաղաքի գերեզմանատան՝ Ասրի Մեզարլըքի մի հատվածից: Հրեական համայնքն օգտվում է հրեական գերեզմանատնից, որը նույնպես գտնվում է Ասրիում: Ադանայի մարոնիտ համայնքը ֆրանսիացիների կողմից վերաբնակեցվել է Լիբանանում դեռևս 1922թ. առաջ, իսկ քաղաքի կենտրոնում գտնվող նրանց փոքր եկեղեցին հանձնվել է հայ կաթոլիկ համայնքին, որն էլ իր հերթին այդ եկեղեցին օգտագործել է որպես մոտակայքում գտնվող Աբգարյան դպրոցի օժանդակ շինություն:18 Սա հուշում է մշակութային ժառանգության միջհամայնքային օգտագործման մասին: Ադանայի կաթոլիկ համայնքների մասին խոսելիս պետք է նշել, որ Չուքուրովա-Կիլիկիայի տարածաշրջանի վրա ֆրանսիական ազդեցությունը չի սահմանափակվել տարածաշրջանում ֆրանսիական ընկերությունների ներդրումներով և ավելի համապարփակ մանդատ ունենալու ծրագրերով: Ադանայի քրիստոնյա բնակչությունը դիտարկվել է որպես այս ծրագրերի իրագործման բաստիոն, իսկ կաթոլիկ միսիոներական շարժումները շատ ավելի հեռահար ազդեցություններ ունեին ընդհանրապես քրիստոնյա բնակիչների վրա:¹⁹

Ադանայում հայ առաքելական համայնքի դպրոցները սովորաբար կառուցվում էին եկեղեցիներին պատկանող հողերի վրա: Դպրոցները նաև ունեին օժանդակ շինություններ, որոնք նախատեսված էին սկաուտական շարժումների և սպորտային գործունեության համար: Այս շինություններն առանձին չեն նշվել գույքագրման ժամանակ: Սակայն այն դեպքերում, երբ շենքը նույն ժամանակահատվածում կամ հաջորդաբար կիրառվել է մեկից ավելի հաստատությունների կողմից, բազմաթիվ նշումներ են արվել այս մասին և յուրաքանչյուր նշում ուղեկցվել է պատմական բացատրական տեղեկատվությամբ:20 Մանկատները, դպրոցները, եկեղեցիները և վանքերի մատուռները առանձնացված են գրանցվել:

Կիլիկիայի վանքերի մասին Ոսկյանի հսկայածավալ աշխատանքը պարունակում է 94 գրառում:21 Դրանցից շատերը կարող են Ադանայի ներկայիս նահանգի սահմաններից դուրս գտնվել, չնայած, միևնույնն է, այս վանքերից շատերի տեղանքը հնարավոր չէ պարզել տեղեկատվության պակասի պատճառով: Հնագիտական պեղումներով զուգորդված լրացուցիչ մեծածավալ ուսումնասիրություններ են հարկավոր Կիլիկիայի վանքերի վստահելի գույքագրում ներկայացնելու համար:

Կարևոր փաստերից է, որ հայկական վանքերը միջնադարյան հայկական Կիլիկիայում հավատքի և կրթության կառավարման համար մեծ հանգույց են եղել: Վանքերից շատերը վերակիրառված շինություններ են, որպես կանոն բյուզանդական եկեղեցիներ, որոնք վերօգտագործվել են չորս կամ հինգ դար անց: 5-րդ և 6-րդ դարերում կառուցված բյուզանդական եկեղեցիները վերակիրառվել են Կիլիկիայի հայկական թագավորության օրոք, որն իշխել է տարածաշրջանում 1080-1375թթ.: Հեշտությամբ կարելի է ականատես լինել բազմաթիվ պատմական շերտերի, որոնք գրանցվել են տարածաշրջանում մի քանի հնագիտական պեղումների ժամանակ: Սակայն դժվար է նույնականացնել որոշակի տեղանքների անունները հայկական աղբյուրներում: Տեղանքների և դրանց անվանումների համապատասխանեցման նմանատիպ դժվարության հետևանքով Ստեֆան Հիլլի նշած բյուզանդական եկեղեցիները ևս չեն ներառվել գույքագրման մեջ, բացի նրանցից, որոնք վերօգտագործվել են, ուստիև հնարավոր է եղել դրանք նույնականացնել դաշտային աշխատանքների ժամանակ:

Մյուս կողմից էլ հայկական Կիլիկիայի մեծ ամրությունները մատուռներ և եկեղեցիներ են ունեցել: Դրանցից շատերը կառուցվել են ամրոցների պատերի մոտ, հատկապես նրանք, որոնք հայերը վերակառուցել կամ ընդլայնել են: Վերօգտագործված բյուզանդական և արաբական ամրոցների պարագայում հայերը եկեղեցիները և մատուռները կառուցել են կառույցների կենտրոնում:22 Էդվարդսի աշխատությունը թվարկում է 62 ամրոց, որից 10-ը նույնականացվել են Ադանայում, և դրանք բոլորը՝ որպես կառույցի մաս, ունեն եկեղեցի կամ մատուռ:

Կարևոր է նշել, որ Կիլիկիայի հայկական թագավորության կործանումից հետո Կիլիկիայի Սուրբ Աթոռը՝ Կիլիկիայի հայերի Կաթողիկոսարանը, չդադարեց գոյություն ունենալուց, հակառակը, այն շարունակեց գործել Քոզան-Սիսի Սբ. Սոֆյա վանքից մինչ 1923թ., իսկ 1930թ. ի վեր տեղափոխվեց և պաշտոնապես հաստատվեց Լիբանանի Անթիլիասում: Չնայած օսմանյան կառավարությունը չճանաչեց հայկական եկեղեցին, բացի Պոլսո հայոց պատրիարքարանից, Կիլիկիայի Սուրբ Աթոռը հարգված կառույց էր:23 Ֆրանսիական մանդատի ժամանակաշրջանի Ադանայում այս երկակիությունը մեծ ազդեցություն է թողել մշակութային ժառանգության պատկանելության հարցում:

Նախահանրապետական շրջանում եկեղեցիների հիմքի վրա ստեղծված մզկիթները չեն գույքագրվել, եթե չեն ունեցել ակնհայտ ճարտարապետական կամ պատմական բնութագիր: Այդպիսի օրինակ է Ուլու Ջամին, Ադանայի Մեծ մզկիթը, որը հայտնի է որպես Ադանայի առաջին մզկիթ, որը կառուցվել է 1541թ. Ռամազանօղուլլարըի կողմից: Համաձայն Յեղյայանի՝ այն իրականում կառուցվել է բյուզանդական մեծ եկեղեցու հիմքի վրա:24 Թեև չենք կարող հաստատել այս տեղեկությունը, այնուամենայնիվ, ուշ միջնադարյան Ադանայում կենտրոնական եկեղեցիների՝ ուրբաթօրյա մզկիթների վերածումը տարածված երևույթ էր: Թեև Ուլու Ջամին առանձին չի գրանցվել, Սբ. Հակոբ եկեղեցին, որը 1501թ. վերածվել է Յաղ Ջամիի, գրանցվել է, քանի որ ակներև է եկեղեցու սկզբանական տեսքը:

1. “5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu” [Մետրոպոլիտենային քաղաքապետարանների մասին 5126 օրենք], Resmî Gazete, համար 25531, 2004թ. հուլիս 23
2. Յուրաքանչյուր համայնքի մշակութային ժառանգության մասին աղբյուրների համար տե´ս Թուրքիայի մշակութային ժառանգության քարտեզի կայքէջի «Գրականություն» բաժինը՝
   http:// turkiyekulturvarliklari.hrantdink.org/en/bibliography:
3. Չարիս Էքզերցօղլու, «Ադանա (Օսմանյան շրջան)», Հանրագիտարանի «Հելլենիստական աշխարհ» բաժին, 2002թ. սեպտեմբեր 18՝ asiaminor.ehw.gr/forms/fLemma.aspx?lemmaId=707:
4. Ռըֆատ Ն. Բալի, «Adana Yahudileri» [Ադանայի հրեաները], Türkiye'deki Yahudi Toplumlarından Geriye Kalanlar [Թուրքիայի հրեա համայնքների մնացորդները], խմբ. Ռըֆատ Ն. Բալի (Ստամբուլ, Libra, 2016)
5. Ստեֆան Հիլ, Կիլիկիայի և Իսաուրիայի վաղ բյուզանդական եկեղեցիները (Aldershot, Variorum, 1996) և Ռոբերտ Վ. Էդվարդս, Հայկական Կիլիկիայի ամրությունները, (Վաշինգթոն, Dumbarton Oaks հետազոտական գրադարան և հավաքածու, 1987)
6. Մելթեմ Թոքսյոզ, Քոչվորները, ներգաղթյալները և բամբակը արևելյան Միջերկրականում: Ադանա-Մերսինի ստեղծումը 1850-1908 (Լեյդեն, Brill, 2010)
7. Ռեյմոնդ Գևորգյան, Հայոց ցեղասպանությունը. ամբողջական պատմություն (Լոնդոն, I.B. Tauris, 2011)
8. Չ. Էքզերցօղլու, «Ադանա»
9. «Adana Müze Kompleksi Açıldı» [Բացվել է Ադանայի թանգարանային համալիրը], 2017թ. մայիս 18, Arkeofili՝ http://arkeofili.com/adana-muze-kompleksi-acild:
10. Չ. Էքզերցօղլու, «Ադանա»
11. Նայիմ Ա. Գյուլերյուզ, Թրակիայի և Անատոլիայի սինագոգները, թարգմ. Լեոն Քերիբար (Ստամբուլ, Gözlem, 2008), էջ. 89-90:
12. Ջեվդետ Նաջի Գյուլալփ, Adana’yı Seviyorum [Սիրում եմ Ադանան] (Ադանա, Alev Dikici Ofset, 2007)
13. Սեբաստիան Փ. Բրուք և այլք, խմբ., Սիրիական ժառանգության մասին Գորգիաս հանրագիտական բառարան (River Road, Գորգիաս, 2011)
14. Հրանտ Դինք հիմնադրամի բանավոր պատմության մասին լրացուցիչ տեղեկատվության համար տե´ս՝ hrantdink.org/en/hdv-publications/61-oral-history-memory:
15. Արշակ Ալբոյաջյան, Badmutyun Hay Tbrotsi [Հայ դպրոցի պատմություն] (Կահիրե: Nor Astegh, 1946)
16. Օսմանյան կայսրությունում միսիոներական կրթական գործունեության մասին տե´ս Բեթյուլ Բաշարանի «Օսմայնան Կայսրությունում ամերիկյան միսիոներական շարժման ներկայության վերաիմաստավորում. ամերիկյան դպրոցները և օսմանյան կրթական քաղաքականությունների զարգացումը (1820-1908)» (մագիստրոսական թեզ, Բիլքենթի համալսարան, 1997):
17. www.anadolukatolikkilisesi.org
18. Բուզանդ Յեղյայան, Jamanagagits Badmutyun Gatoghigosutyan Hayots Giligyo 1914-1972 [Հայոց Կիլիկիո Կաթողիկոսության ժամանակակից պատմություն, 1914-1972] (Անթիլիաս, Հայոց Կիլիկիո Կաթողիկոսություն, 1975)
19. Կիլիկիայի վրա ֆրանսիական ազդեցության մասին տե´ս Ռոբերտ Ֆառեր Զայդների «Տավրոսի եռագույնը. ֆրանսիացիները Կիլիկիայում և մերձակայքում, 1918-1922» (ասպիրանտական թեզ, Յուտայի համալսարան, 1991):
20. Այս կառույցը գրքում չի ներառվել տեղ խնայելու համար, սակայն հասանելի է քարտեզի կայքէջում:
21. Համազասպ Ոսկյան, Giligyayi Vankere [Կիլիկիայի վանքերը] (Վիեննա, Mkhitaryan, 1957)
22. Ռ. Էդվարդս, Ամրությունները
23. Կիլիկիայի Սուրբ Աթոռի պատմության մասին տե´ս «Հայկական եկեղեցիների ակունքները»՝ www.armenianorthodoxchurch.org/en/histor:
24. Բ. Յեղյայան, Ժամանակակից, էջ. 45