KarDes: Çokkültürlü Hafıza Turları Rehberi mobil uygulaması, yeni eklenen Hançepek, Öte Mahalle ve Yenişehir turları ile Diyarbakır'ın çokkültürlü geçmişini ve hafızasını kullanıcılarıyla buluşturuyor. KarDes Diyarbakır turları ile semt sakinlerinin ve yapıların hikâyelerini keşfederken, mahallelerin geçirdiği değişim ve dönüşüme tanıklık edebilirsiniz.

Diyarbakır hafıza turlarıyla, Surp Giragos Ermeni Kilisesi, Çarşîya Şewıtî, Dört Ayaklı Minare, Meryem Ana Süryani Kilisesi, Yahudi Mahallesi, Demirciler Çarşısı, Deva Hamamı, Turistik Otel, Dilan Sineması ve Diyarbakır Garı’nın yanı sıra; Mıgırdiç Margosyan, Tahir Elçi, Harutyun Sarafyan, Naum Faik ve Albert Gabriel gibi kent hafızasında yer edinmiş birçok insanın ve mekânın hikâyesini keşfedebilirsiniz.

Diyarbakırlılarla yapılan sözlü tarih görüşmelerinden hazırlanan 70’ten fazla video ile Paşa Hamamı, Tümes’in Fırını, Viktorya Apartmanı, Puşucu Sokak ve ipek atölyeleri ve daha fazlasının hikâyesini geçmişte burada yaşamış veya hâlâ yaşayanlardan dinleyebilirsiniz.

Her biri 9 ila 11 duraktan oluşan ve ortalama iki saatte yürünebilen Diyarbakır hafıza turları, Ceren Moray, Fehmi Karaarslan ve Naim Dilmener tarafından Türkçe, Ayla Jean Yackley tarafından ise İngilizce dilinde seslendirildi. Diyarbakır’ın saklı hikâyelerini ister sokaklarda yürüyerek, ister evinizde veya dilediğiniz yerde keşfedebilirsiniz.

KarDes: Çokkültürlü Hafıza Turları mobil uygulamasını ücretsiz indirmek için tıklayınız.

Hançepek Turu

Suriçi’nin en büyük Hristiyan mahallelerinden biri olan Hançepek’te 1980’lere kadar Ermeni, Keldani, Süryani ve Yahudiler yaşıyordu. Ancak 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında gayrimüslimlere uygulanan şiddet, kentin demografik yapısını büyük ölçüde değiştirdi. Çoğunluğu tüccar ve zanaatkârlardan oluşan Hristiyan nüfus neredeyse yok oldu. 1915 sonrasında çevre köylerden göç eden Ermeniler, bu mahalleye yerleştiler. 1950’lerden itibaren giderek artarak aileler İstanbul’a veya yurt dışına göç etmeye başladılar. 2015 yılında başlayan silahlı çatışmalar ve askeri operasyonlar, ve sonrasındaki yıkım faaliyetleri sırasında mahalle neredeyse tamamen yok oldu.

Mahallenin geçmişine ve bugününe ışık tutmayı amaçlayan bu tur, Balıkçılarbaşı’nda başlıyor ve Yenikapı Sokak’ı takip ederek, günümüzde artık yok olmuş sokakların izini sürüyor. Turda, bugün hâlâ ayakta kalan Surp Giragos Ermeni Kilisesi, Mar Petyun Keldani Kilisesi ve Paşa Hamamı gibi mekânlara ve Mıgırdiç Margosyan ve Yahudi Mahallesi’nde yaşayan Deli Ferho gibi mahallede yaşamış insanların hikâyelerine değiniliyor.

Öte Mahalle Turu

Mardin Kapı ve Urfa Kapı arasındaki ve halk arasında “Öte Mahalle” olarak bilinen bölge, özellikle Süryanilerin ve Ermenilerin geçmişte yoğun olarak yaşadığı bir mahalleydi. Mahallenin adı, bölgenin bir zamanlar surların dışında kalmasından ve kentin diğer tarafındaki Hançepek Mahallesi’nde yaşayanların buraya öte mahalle demelerinden gelir. Mahallede yaşayanların çoğu kuyumculuk, ipek böcekçiliği ve puşicilikle uğraşıyordu. Ermeni ve Süryani ustaların sürdürdüğü bu zanaat, nesilden nesile aktarılarak kültürün ve ekonominin önemli bir parçası haline gelmişti. Ustaların ipek dokuma atölyeleri de bu mahallede bulunur, önlerinden geçerken tatlı bir melodi gibi şak şak dokuma sesleri gelirdi. 1915 ve sonrasındaki dönemde mahallede bulunan kilise, okul ve evlerin birçoğu yıkıldı, el kondu ya da harabeye dönüştü.

Suriçi’nin sokaklarını keşfe çıkan bu turda, Meryem Ana Süryani Kilisesi, Surp Sarkis Ermeni Kilisesi, Puşucu Sokak ve Deva Hamamı gibi mekânlarla Naum Faik ve Fırıncı Tümes gibi mahallede yaşamış insanların hikâyelerine değiniliyor. Diyarbakırlı yazar Silva Özyerli’yle yaptığımız görüşmeden seçtiğimiz bu kesitte, tur duraklarından biri olan Puşucu Sokak ve ipek atölyelerini dinleyebilirsiniz:

Yenişehir Turu

Surların dışındaki Yenişehir mahallesi, özellikle Cumhuriyet’le birlikte başlayan modernleşme ve kentleşme süreçleriyle şekillenmeye başladı. Kentsel gelişimin planlı bir şekilde ilerlediği Yenişehir, Suriçi’nden sonra yerleşime açılan ilk bölgeydi. 1950’lere kadar özellikle memurların ve iş yerlerinin bulunduğu bir bölgeyken ilerleyen yıllarda açılan dükkânlar, oteller ve eğlence mekânlarıyla mahalle, kentteki ticari ve sosyal hayatın merkezlerinden biri haline geldi. Mahalle, 1990’lı yıllardan itibaren dönüşmeye başladı ve 2023 yılında Maraş depremlerinden sonra kentsel dönüşüme girdi.
Cumhuriyet sonrasında inşa edilen yeni kentin izini süren bu tur, Yenişehir Mahallesi’nin Ofis ve Vilayet semtlerini kapsıyor: Suriçi’nden dışarı açılan Dağkapı’dan başlayıp Bağlar ilçesi sınırındaki Diyarbakır Tren Garı’nda son buluyor. Turda, Turistik Otel, Dilan Sineması, Viktorya Apartmanı ve Sümerbank Fabrikası gibi mekânların yanı sıra, Albert Gabriel ve Harutyun Sarafyan gibi kent hafızasında yer etmiş insanların hikâyelerine değiniliyor.

KarDes Diyarbakır içerikleri nasıl hazırlandı?
2018 yılında başlayan KarDes mobil uygulama projesi, 2024 yılında Alman İşbirliği, Calouste Gulbenkian Vakfı ve Chrest Vakfı’nın desteğiyle devam etti. Diyarbakır’ın çokkültürlü mirasını ve bilinmeyen hikâyelerini görünür kılmayı amaçlayan proje kapsamında üç hafıza turu hazırlandı.

Çevrimiçi atölyeler ve Hançepek pilot turu
KarDes Diyarbakır içeriklerinden Yenişehir Turu, Temmuz ayında katılımcılar eşliğinde yapılan çevrimiçi atölyelerle hazırlandı. İki ayaklı atölyede katılımcılar, semtin geçmişiyle ilgili kendi seçtikleri konularda metinler hazırladılar. Metinlerin editöryel okumasının ardından son haline getirilen tur, KarDes’te yayınlandı. Mayıs ayında Diyarbakır’da yapılan pilot turda ise, Hançepek Turu katılımcılarla beraber yüründü, yorum ve değerlendirmelerin ardından tur son haline getirildi.

Saha çalışmaları
Diyarbakır’ın kültürel miras yapılarının envanterini belirlemek için basılı ve dijital pek çok kaynak incelendi, arşiv fotoğrafları taranarak şehrin hafızasındaki yapıların ve insanların hikâyelerine ulaşıldı. Mayıs ayında, belirlenen noktalar rehberler eşliğinde ziyaret edilerek Diyarbakır’ın kültürel mirasının izi sürüldü. Elde edilen envanter notları Türkiye Kültür Varlıkları Haritası’na ve KarDes'teki ‘Keşfet’ sayfasına işlenmeye devam edecek.

Tanıtım etkinliği
25 Aralık 2024 tarihinde Wejêgeh Amed’de yapılan etkinlikte KarDes Diyarbakır projesi ve hafıza turlarının içerikleri tanıtıldı. ‘KarDes Diyarbakır: Rotalar, Mekânlar ve Anılar’ başlıklı söyleşide, Wejêgeh Amed ekibinden Lal Laleş’in açış konuşmasının ardından, KarDes ekibinden Damla Barın ve İpek Mayıs Oğuz proje sürecini ve yeni hazırlanan içerikleri sundular.