Merhaba,

Hrant Dink Ödülü’nün burada temsil ettiğim “Memorial” topluluğuna verilmesi bizim için çok büyük bir onurdur. 

Bu büyük onur sadece ödüle adını veren insanın kaderinden değil, aynı zamanda harikulade insanların bu ödüle layık görülmüş olmasındandır. Memorial’ı temsil etmek üzere bu sahneye çıkmayı hak eden başka insanların bulunduğu da kuşkusuzdur. 

Bizim teşkilatımız 25 yıl önce 1987 yılında terör kurbanlarının, Sovyetler Birliği’nde totaliter komünist sistemin kurbanlarının anılarını muhafaza etme kaygısı taşıyan insanların teşkilatı olarak ortaya çıkmıştır. 

İlk başlarda genç aktivistlerin kurduğu küçük bir girişim grubuydu. Ancak bunlar hemen kendi çabalarını daha yirminci asrın 60’lı yıllarında totaliter devlet içinde insan hakları ve tarihi hafıza için de mücadele eden “Eski rejim muhalifleri” ile güçlerini birleştirdiler. Özgür olmayan bir ülkede özgür insanlar gibi yaşama imkânı için onlar hayatlarını tehlikeye attılar ve fedakârlıkta bulundular. 

Uluslararası Memorial’ın bugünkü başkanı Arseniy Roginskiy tarihi “Hatıra” almanaklarını yazdığı için mahkûm edildi, Rusya Memorial’ının başkanı Sergei Kovalev “Olup Bitenlerin Kroniği” adlı insan hakları bülteninde düzeltmenlik yaptığından dolayı 10 sene hapis yattı. Memorial’ın ilk eş başkanı akademisyen Andrey Dmitriyeviç Saharov daha 1968 yılında barış, gelişme ve insan hakları gibi kavramların ayrılmaz bir bütün olduğuna dair teoriyi ortaya koydu ve Rus makamları tarafından sürgüne gönderildi. 

Bugün Memorial’a verilen bu ödül aynı zamanda SSCB dönemindeki insan hakları mücadelesi veren diğer insanlara da verilmiş sayılmaktadır. 

1980’li yılların sonlarında ise Memorial hareketi Sovyetler Birliği’nin neredeyse en kitlesel hareketi haline geldi. Neden? Önemli ölçüde, birçokları için yasak olan ve cezası hapis anlamına gelen ülke tarihinin değerlendirmesini yapmak, politikanın eşdeğer manalısı oldu. 

Yirminci asır Rus tarihi sadece muzaffer komünist ütopya değil, aynı zamanda devlet terörü, toplumun sosyal yapısının bilinçli olarak bozulması, halkların zorla sürgün edilmesi ve benzeri sürgün olaylarından oluşmaktadır. Bu aynı zamanda idrak etme ve direnişin de tarihidir. Tarih dersi kaytarmaya ve unutmaya gelmez, yoksa hemen sınıfta kalıverirsiniz. 

Ancak o zamanlar taa en başlarda Memorial şunun farkına vardı: geçmiş dönemin suçlarından bahsetmek mümkün değildi ve “burada ve şimdi” kitlesel insan hakları ihlallerini göz ardı etmek de mümkün değildi. 

Gorbaçov döneminde 1987 yılında siyasi hükümlüler serbest bırakıldı, ancak, Sovyet cumhuriyetlerinde başlayan bağımsızlık hareketleri neredeyse eş zamanlı olarak etnisitelerarası ihtilafa dönüştü: etnik ayırımcılık, sonra kıyımlar ve silahlı çatışmalar ve mülteci dalgaları ortaya çıktı. İşte bunlar 1991 yılında oluşturulan Memorial İnsan Hakları Merkezi’nin yirmi yıldan fazla bir süre için çalışma konusu oldu. 

Aynı 1991 yılının Ağustos ayında SSCB’de komünist rejim son buldu. Üç gün boyunca diktatörlüğü canlandırma direnişi sürdü ve üç kişi öldü- ve bu o zaman için zaferin bedeliydi. Bu Memorial’cilerin de katıldığı zaferden sonra Sovyetler Birliği dağıldı. Birçoklarına öyle geldi ki, yeni Rusya’nın yeni iktidarı kendi değerleri olarak demokrasi ve insan haklarını ilan edince gerçekten de öyle olacak. 

Ancak, çok kısa bir zaman içinde kendi hayalleriyle kendini aldatanların ümitleri de aldatıldı. Aynı 1991 yılının sonbaharında Kafkaslarda bağımsızlığını ilan eden Çeçenistan’da çıkan kriz nerdeyse savaşa dönüyordu. 1992 yılınınsonbaharında –kanlı Osetin-İnguş ihtilafı çıktı ve yüzlerce insan öldürüldü ve kayboldu. 

1993 yılının sonbaharında Moskova’da “Küçük İç Savaş” – olan cumhurbaşkanı ve parlamento arasındaki ihtilaf neticesinde “iyilerin gücü” yüzelliye yakın insanın canı pahasına galip geldi. 1994 yılında birinci Çeçen Savaşı başladı. Bu savaş Rusya cumhurbaşkanı Boris Yeltsin’in popülaritesini arttırma girişimiyle başladı. Elli bine yakın sivil insan Rusya’nın kaybettiği bu savaşın kurbanı oldu. Aslında bütün bu yıllarda da Rusya savaşan bir ülke idi. Askeri baskı ve şiddet neredeyse anormal bir şeymiş gibi algılanmaz oldu. 

1990’lı yılların başlarında kendi yakın tarihine ve onun derslerine olan genel ilgi sanki bir yerlere kayboldu. Sanki ülke devrim öncesi dönemden bir asır atlayarak 1991 yılına geçti. 

Acı tecrübeyi idrak etmekten feragat pahalıya patladı. Tarih bu tür şeyleri affetmez. Tabiat ise bilindiği gibi boşluğa tahammül edemez. Bu boşluğu nostalji ve Sovyet geçmişine olan özlem doldurmaya başladı. Doğal sonuç olarak da insanlara özgürlüklerine karşın güvenlik vaat eden eski KGB yarbayı iktidara geldi. 13 yıl önce 1999 yılında “kontraterörist operasyon” olarak adlandırılan İkinci Çeçen savaşı başladı. 

Kendisi için SSCB’nin çöküşü -20. asrın en büyük jeopolitik afeti olan bir kişi iktidara geldi. Bu kişi sovyet döneminde gizli polis sisteminde ve bunun kuruluşunda çalıştı. İstihbarat sisteminin adamı bu defa yeni bir düzen içinde kendisine bir mekân oluşturdu. 

Takip eden 13 yıl rövanş dönemiydi. Terörizm ve aşırılıkçılıkla mücadele adı altında ve sınır dışından düşmanca etki neticesinde temel hak ve özgürlükleri peş peşe daraltılıyordu. 

Yok, yok… Biz Sovyetler Birliği’ne dönmedik, şimdilerde çok şey değişti. Ancak, SSCB’de “devlet düşmanları” sadece tutuklanırken Rusya’da 21. asrın “sıfırlı” yıllarında toplumsal aktivistler ve gazeteciler şiddet içermeyen faaliyetleri için öldürülmeleri sistematik hal aldı. 

Ben anlıyorum ki, aslında bu ödül gerçekte Hrant Dink gibi bu idealler uğruna hayatını feda etmiş kişilere verilmektedir. 

Bu ödül – bir gazeteci olarak ülkemin Kafkaslarda, Çeçenistan’da yürüttüğü savaş hakkında yazan ve Moskova’da 7 Ekim 2006 tarihinde öldürülen Anna Politkovskaya’ya da verilmektedir. 

Bu ödül – askeri suç mağdurlarını, çevrecileri, solcuları ve emekçi aktivistleri savunan ve Moskova’da 19 Ocak 2009 tarihinde öldürülen genç yetenekli avukat ve gazeteci Stanislav Markelov’a da verilmektedir. 

Bu ödül – neredeyse on yıl birlikte çalıştığımız Memorial’den arkadaşım 15 Temmuz 2009 tarihinde kaçırılan ve aynı gün öldürülen Natalya Estemirova’ya da verilmektedir. Bu on yıl boyunca Natalya Estemirova Çeçenistan’da önceleri Rus askerlerinin, daha sonra yerel oluşumların terörünü duyuruyordu. 

Bu üç şahıs Estemirova; Politkovskaya ve Markelov ortak bir iş yaptılar. Bilhassa onların çabalarıyla ikinci Çeçen Savaşı sırasında işkence ve bir adamın ortadan kaybolmasından sorumlu Rus polisi onların çabalarıyla hüküm giydi. Üç bin kaçırma ve ortadan kaldırmaya karşı tek bir mahkûmiyet. Bunu ortaya çıkaran üç kişinin üçü de öldürüldü. Şu matematiğe bir bakın. 

Ben bu harika insanları takdim eden bir canlı olarak kendi görüşleri ve şiddet içermeyen faaliyetleri için öldürülen diğerlerini çok iyi anlıyorum. 

25 yıl önce Memorial tarihi hafıza için mücadeleyi trajik tarihimiz bir daha tekrar etmesin diye başlattı. Bu arada yenildik mi? 

Bir yıl önce Rusya’da yeni protesto hareketi başladı, şiarı sahtecilikle mücadeleydi. Sokaklara binlerce kişi çıktı. Sahtecilik mekanizması bozulamadı ve Vladimir Putin yeniden devlet başkanı oldu, binlerce gösterici tutuklandı. 

Evet, artık yeniden siyasi tutuklularımız var. Pussy Riot punk grubu olayı bütün dünyada biliniyor. Bunlar kilisede “Meryem Ana Putin’i başımızdan sav” diye ilahi söyledikleri için hapiste. Putin’in yemin töreni öncesinde 6 Mayıs’ta kitlesel karışıklık çıkarmaktan sanıklar ve hapisteler. Ancak protestolar devam ediyor. Bu gün 15 Eylül tarihinde de on binlerce insan Moskova’nın merkezinde gösterideydi. Ben burada onları yani protesto edenleri de ve hapislerde yatanları da temsil ediyorum. 

İlkbaharda ve yaz aylarında kabul edilen yeni yasalar fiilen barışçıl toplantılar düzenleme imkânını ortadan kaldırmaktadır. Yeni iftira yasası basın özgürlüğünü ortadan kaldırıyor ve çocukları koruma adı altında internet siteleri yasaklanabiliyor. En nihayet yurt dışından yardım alan kuruluşların, “ne olduğu bilinmez ama hain düşmana hizmet eden yabancı ajanlar” olduklarını gönüllü olarak itiraf etmelerini istemektedirler. Bu yasadışı isteklere boyun eğmeyi düşünmüyoruz. Muhtemeldir ki önümüzdeki aylarda Memorial’e mahkeme yolu gözükmektedir. 

Yukarıda söylenenleri herkes biliyor olsa gerek. Eski bir imparatorluk, sonra geleceğe doğru sıçrayış ve yeni bir diktatörlüğe dönüşüyor. Pek eski olmayan cezasız kalmış suçlar ve insanlığa karşı işlenen suçlar… 

Hrant Dink Ödülü sahiplerinden biri Baltasar Garzon iki döneme ilişkin olarak cesur davranışlarda bulundu. 70’li ve 80’li yıllarda suç işleyen Latin Amerika askerleri tahkikatı. Bunun için Garzon insanlığa karşı işlenen suç nerede işlenmiş olursa olsun hesap verilmesi gerektiği konusunda evrensel hukukun mekanizmasını kullandı. İkincisi de Franco diktatörlüğünün 1936 yılında estirdiği terörle ilgili olarak iç savaş olayları üzerindeki suskunluk perdesini kaldırmıştır. Bu da oldukça zor olmuştu. 

Burada ödül alan İsmail Beşikçi Kürt sorunu hakkında yazmaya cüret ettiği için 17 yılını hapislerde geçirdi. Biz bunu Rusya’da çok iyi anlıyoruz. 

Maalesef günümüz Rusya’sında Türkiye ve İspanya dendiğinde sadece bir tatil beldesi anlaşılmakta. Kendi tarihi ve sorunları bulunan dünyevi varlıklar olduğu unutulmaktadır. Tarih ve sorunlarıyla da bizim Rusya’mıza benzemektedir bu iki ülke. Bütün çeşitliliğe rağmen tek bir dünyamız olduğunu hissedebiliriz ve birbirimize sorunlarımızı çözmede yardımcı olabilir. 

Memorial Çeçen davalarıyla ilgili olarak AİHM’e ilk dilekçelerini yazarken Kürt davalarıyla ilgili Türkiye’ye karşı ve Kuzey İrlanda davalarıyla ilgili olarak İngiltere’ye karşı açılan ve kazanılan davalardaki tecrübeyi biz de kullandık. Garzon’un deneyimi bizim için aynı ölçüde önemlidir. Belki de bizim tecrübemiz ve misyonumuz sizin de ilginizi çekecektir. 

Biz kendi tarihimizi ve çağdaş yaşamımızı herkesin pek hoşuna gitmeyecek bir açıdan –kaba ve kitlesel insan hakları ihlallerinin tarihi olarak ve Direnişin tarihi olarak görüyoruz. 

Bizler tarih ve çağımızı farklı insanların kaderi üzerinden görüyoruz. Bu trajediyi bir istatistiğe dönüştürmeme bakımından önemlidir. 

Biz anlıyoruz ki trajik geçmişin yadsınması her zaman şu andaki şiddeti ve gelecek suçları planlamayı haklı çıkarmak için kullanılmaktadır. 

Memorial minnettarlıkla Hrant Dink ödülünü kabul etmektedir –bu bize çalışmalarımızı devam ettirmek için ilham verecektir.