«Ակօս», 2007թ․ հունվարի 12

Սկսեմ հետևյալ նախաբանով․ ինձ դատապարտել են 6 ամսվա ազատազրկման «թրքությունը վիրավորելու» համար․ հանցանք, որ չեմ գործել: Որպես վերջին հույս, այժմ հայց եմ ներկայացնում Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան (ՄԻԵԴ): Իմ փաստաբանները հայցը կմուտքագրեն մինչև Հունվարի 17-ը և ինձ խնդրեցին, որ պատրաստեմ դեպքերի զարգացման մասին նկարագրություն, որ պետք է կցվի գործին: Ճիշտ համարեցի հայցադիմումի հետ ներկայացվելիք այս նկարագրությունը հանրության հետ կիսել: Այսպես եմ վարվում, քանզի Թուրքիայի հանրության խղճի որոշումն ինձ համար նույնքան կարևոր է, եթե ոչ ավելի, որքան ՄԻԵԴ-ի որոշումը: Թերևս կնախընտրեի այս հոդվածի որոշ տեղեկություններ, ինչպես նաև հոգեվիճակս հայտնի չդարձնել որևէ մեկին՝ բացի ինձնից, եթե ստիպված չլինեի դիմել ՄԻԵԴ: Բայց քանի գործը հասել է այս կետին, ամեն ինչ հրապարակելը, կարծում եմ, լավագույն որոշումն է:

Միայն ես չէ, ոչ էլ միայն հայերը, այլ մի ամբողջ հանրություն է ուզում իմանալ հետևյալ հարցի պատասխանը․ «Թրքությունը վիրավորելու մեղադրանքով քննվող կամ դատական որոշում ստացած գրեթե բոլոր անձանց գործերը արժանացել են ընթացակարգային (տեխնիկական)կամ իրավական այնպիսի լուծումների, որ գործերը կա՛մ փակվել են, կա՛մ առաջին դատական նիստից հետո ավարտվել առանց մեղադրական վճռի: Ինչո՞ւ է այդ դեպքում Հրանտ Դինքի մեղադրանքը հաստատվել, ու նա դատապարտվել է 6 ամսվա ազատազրկման»:

Հեշտ պրծնելու դեպքեր

Սա ո՛չ սխալ գնահատական է, ո՛չ էլ ավելորդ հարց: Եթե հիշում եք, բավականին ջանք թափվեց, որպեսզի Օրհան Փամուկի գործը փակվի մինչև դատավարության սկսվելը: Անընդհատ օդում էր «Ի՞նչ անել, որ կարճվի գործը» միտքը: Ոմանք ասում էին՝ Արդարադատության նախարարը պետք է դատավարության համար թույլտվություն տար, ուստի պետք էր այդտեղ դիմել: Կարելի է ասել այդպես էլ արվեց: Գնդակը Արդարադատության նախարարի դաշտում էր: Նախարարը, ճնշումների տակ, մի կողմից Օրհան Փամուքի վրա կրակ էր թափում, մյուս կողմից էլ նրան կոչ էր անում ընդունել, թե իբր նման բաներ չէր ասել: Ի վերջո, «Փամուկի գործով» առաջին նիստը կայացավ: Դրա ժամանակ տեղի ունեցած վանդալիզմն այնպես խայտառակեց Թուրքիան ողջ աշխարհի առջև, որ գործը փակվեց մինչև երկրորդ նիստի կայանալը: Հոդված 301-ով Փամուքի շուրջ արկածախնդրությունը հանգուցալուծվեց ընթացակարգային լուծումով: Էլիֆ Շաֆաքի դեպքում ավելի թեթև լուծում գտնվեց․ չնայած նախքան գործի քննությունն արդեն շատ աղմուկ էր բարձրացել, այն նույնպես կարճվեց առաջին դատալսմանը՝ առանց Շաֆաքի դատարան ներկայանալու: Ընթացակարգային լուծումները բոլորին գոհացնում էին: Նույնիսկ վարչապետ Էրդողանը զանգահարեց Շաֆաքին՝ անձամբ հաղորդելու իր բարեմաղթանքները գործի կարճման կապակցությամբ: Նույն կերպ «հեշտ են պրծել» են նաև Հայկական կոնֆերանսից հետո հոդվածներ գրած լրագրողներն ու գիտնականները, որոնց նույնպես ներկայացվել էին «թրքությունը վիրավորելու» մեղադրանքներ:

Անպատասխանելին

Չկարծեք, թե նախանձում եմ, որ այս գործերն այդքան հեշտ լուծումներ են ստացել: Ընդհակառակը, միայն այն փաստը, որ բացվել են հետաքննություններ կամ դատեր, արդեն իսկ մեծ գին է այդ մարդկանց համար: Ես մեկն եմ նրանցից, ով շատ լավ գիտի ու կիսում է այդ դատավարություններով անցած ընկերների հանդեպ անարդարության բեռը: Ես ցանկանում եմ հասկանալ, թե ինչու Հրանտ Դինքի գործի առթիվ չբարձրացավ նույն մտահոգությունն ու աղմուկը: Մենք տեսանք, որ «հեշտ ստացված» լուծումները կառավարությանը մի տեսակ հնարավորություն տվեցին դրանք Եվրամիության աչքը մտցնել իբրև թուրքական կառավարության բարի վարք, այն դեպքում, երբ ԵՄ-ն պնդում էր, որ 301-րդ հոդվածն ընդհանրապես ուժը կորցնի: Այդուհանդերձ, Հրանտ Դինքի դատավճիռը միակ դեպքն էր, երբ կառավարությունը ոչ մի պատասխան չուներ Եվրամիությանը․ լեզուները պապանձվել էր, երբ հարցը հասել էր սրան: Եվ իսկապես, ինչո՞ւ այդպես ստացվեց, որ «թրքությունը վիրավորելու» հոդվածով հարուցված գրեթե բոլոր գործերի համար գտվել է ընթացակարգային կամ իրավական լուծում, որպեսզի դրանք կարճվեն, իսկ Հրանտ Դինքի դեպքում՝ չի գտնվել: Նա դատապարտվել է 6 ամսվա ազատազրկման հանցանքի համար, որը չէր էլ գործել:

Հայ լինելուս դերը

Այո՛, բոլորիս է հուզում այս հարցի պատասխանը, հատկապես՝ ինձ: Ի վերջո, ես այս երկրի քաղաքացին եմ ու պնդում եմ, որ բոլորի հետ պետ է հավասար լինեմ: Անշո՛ւշտ, հայ լինելու պատճառով անցյալում շատ եմ ենթարկվել բացասական խտրականության: Օրինակ, երբ զինվորական կարճաժամկետ ծառայության էի (8 ամսով) Դենիզլիի 12-րդ հետևակային գնդում, բոլոր ընկերներիս զինվորական աստիճանները բարձրացրին, իսկ իմը՝ ոչ: Ես արդեն երկու երեխա ունեցող տղամարդ էի, ու պիտի որ ինձ միևնույն լիներ: Ավելին, ինձ համար դա հավելյալ արտոնություններ կապահովեր մյուսների նկատմամբ, քանի որ ինձ չէին նշանակի հերթապահության ու դժվար պարտականությունների: Բայց արի ու ես, որ ես շատ էի ազդվել այս խտրականությունից: Երբեք չեմ մոռանա, թե ինչպես մեկուսացա թիթեղյա տնակի հետևում ու երկու ժամ լացեցի, երբ բոլորն ընտանիքների հետ միասին ուրախ ժամանակ էին անցկացնում: Բայց հիշողությանս մեջ սպիի պես դաջվեց այն պահը, երբ գնդի հրամանատարն ինձ կանչեց իր սենյակ ու փորձեց մխիթարել՝ ասելով․ «Մի՛ անհանգստացիր, եթե խնդիրներ ունենաս, ինձ մոտ արի»: Ակնհայտորեն, 301 հոդվածով մեղադրվելը, արդարացվելը կամ մեղադրանքի հաստատվելը նույնը չեն, ինչ կոչումի բարձրացումը: Հետևաբար, անշուշտ չեմ ասում՝ «եթե նրանց մեղադրանքը չի հաստատվել, ի՛մն էլ պետք է չհաստատվի» կամ ավելին՝ «Եթե ինձ դատեն, նրանց նո՛ւյնպես պետք է դատած լինեին»: Բայց պետք է ընդունեմ, որ իբրև մեկը, ով հասունացել է խտրականության բազմաթիվ դեպքերի փորձառությամբ, իմ միտքը չի դադարում հարցնել․ «Արդյո՞ք այս վերջնարդյունքի համար դեր է խաղացել իմ հայ լինելը»:

Իմացածներս ու նախազգացածներս

Անշուշտ, երբ համադրում եմ իմացածներս ու նախազգացածներս, այս հարցի պատասխանը ստանում եմ: Թույլ տվեք ամփոփել դրանք․ որոշ մարդիկ որոշել ու ասել են․ «Այս Հրանտ Դինք կոչվածը շատ է չափերն անցել: Նրան մի լավ դաս պիտի տանք», ու գործի են անցել: Ընդունում եմ, որ այս պնդումը շատ է շեշտադրում ինձ ու հայի իմ ինքնությունը: Կարող եք ասել՝ չափազանցնում եմ: Ամեն դեպքում, սա՛ է իմ ընկալումը: Իմ ունեցած փաստերն ու կյանքիս փորձառությունն այլ բացատրության տեղ չեն թողնում: Իմ գործն է հիմա ձեզ փոխանցել իմ ապրածն ու զգացածը: Մնացածը դուք կորոշեք:

Ցույց տալ ինձ իմ չափ ու սահմանը

Նախ, թույլ տվեք հստակեցնել, թե ինչ է նշանակում՝ «Հրանտ Դինքը չափն անցնում է» արտահայտությունը: Դինքը ուշադրության կենտրոնում էր արդեն երկար ժամանակ, ու շատ մարդկանց էր անհանգստություն պատճառել: 1996թ․-ից ի վեր, ինչ սկսեց հրատարակել «Ակօս» շաբաթաթերթը, նա սահմանված գիծը պարբերաբար անցել է՝հայ համայնքի խնդիրները բարձրաձայնելով և իրավունքները պահանջելով, արտահայտելով պատմության մասին իր սեփական տեսակետները, որոնք հակասում էին թուրքական պետության պաշտոնական դոկտրինին: Բայց գավաթի վերջին կաթիլը եղավ Սաբիհա Գյոքչենի մասին հոդվածը, որն «Ակօսում» հրապարակվեց 2004թ․ փետրվարին: «Սաբիհա Խաթունի գաղտնիքը» վերնագրով և Դինքի ստորագրությամբ գրված հոդվածում Աթաթուրքի հոգեզավակ Սաբիհա Գյոքչենի հայաստանաբնակ ազգականները պնդում էին, որ նա հայկական որբանոցից վերցված որբ է եղել: Ողջ Թուրքիան ցնցվեց, երբ ամենամեծ տպաքանակն ունեցող «Հյուրիեթ» թերթն արտատպեց հոդվածը 2004թ․ փետրվարի 21-ի համարում: 15 օր շարունակ բազմաթիվ սյունակագիրներ գրեցին ինչպես դրական, այնպես էլ՝ բացասական մեկնաբանություններ, հանրային տարբեր խմբեր հանդես եկան հայտարարություններով: Թերևս, սրանց մեջ ամենակարևոր հայտարարություններից էր բանակի Գլխավոր շտաբինը, որում ի պատասխան հոդվածի հեղինակների՝ մասնավորապես ասված էր․ «Անկախ նպատակից՝ նման խորհրդանիշը բանավեճի առարկա դարձնելը հանցանք է ազգային միասնականության ու հասարակական անդորրի հանդեպ»: Ըստ նրանց, հոդվածի հեղինակները հետապնդում էին չարամիտ նպատակներ: Նրանք փորձում էինթուրք ինքնությունից զրկելով՝ ոչնչացնել մի անձի կերպար, որն արդեն դարձել էր առասպել ու թուրք կանանց խորհրդանիշը: Ովքե՞ր էին այս անտաշ մարդիկ, ո՞վ էր այդ Հրանտ Դինքը: Մեկը պետք է նրան ցույց տա իր չափն ու սահմանը:

Հրավեր պաշտոնական զրույցի

Գլխավոր շտաբի հայտարարությունը հրապարակվեց փետրվարի 22-ին՝ կիրակի: Այդ երկար-բարակ տեքստը լսեցի տանը, հեռուստացույցով: Անհանգիստ էի: Նախազգում էի, որ հաջորդ օրն անպայման մի բան է լինելու: Փորձառությունս և ներքին ձայնս չխաբեցին: Վաղ առավոտյան հեռախոսազանգ ստացա: Ստամբուլի փոխնահանգապետերից մեկն էր: Կոշտ տոնով ասաց, որ ինձ իր մոտ է սպասում, որ պետք է հետս տանեմ նյութի մասին ձեռքիս տակ եղած բոլոր փաստերը: Երբ հարցրի, թե հրավերի նպատակը որն է, պատասխանեց, որ ուզում է ինձ հետ զրուցել ու տեսնել փաստաթղթերը: Զանգահարեցի փորձառու լրագրող ընկերներիս ու հարցրի, թե որն էր այդ հրավերի նշանակությունը: Ասացին, որ նման զրույցը տարօրինակ է, բայց իրավական գործընթաց էլ չէ, ամեն դեպքում խորհուրդ տվեցին փաստաթղթերով հանդերձ գնալ:

Պետք է ուշադիր լինեի

Ընդունելով ընկերներիս խորհուրդը՝ ձեռքիս տակ եղած փաստաթղթերը վերցրած գնացի փոխնահանգապետի մոտ: Նա ինձ հետ բավականին քաղաքավարի էր: Ներս հրավիրվելուց հետո նկատեցի, որ սենյակում կային ևս երկու հոգի՝ մի տղամարդ ու մի կին: Ասաց, որ նրանք իր մտերիմ ծանոթներն են, հարցրեց՝ կարո՞ղ են հանդիպմանը ներկա գտնվել: Արդեն հասկացել էի, թե որքան փխրուն էր դրությունը, ուստի ասացի, որ առարկություն չունեմ ու նստեցի: Փոխնահանգապետը միանգամից գործին անցավ: «Պարո՛ն Դինք», - ասաց նա, - «դուք մեծ փորձառություն ունեցող լրագրող եք: Լավ չէ՞ր լինի, որ ձեր հոդվածներն ավելի ուշադիր գրեիք: Բացի դրանից, նման լուրեր գրելու օգուտն ի՞նչ է: Տեսեք՝ ինչ իրարանցում է: Մենք գիտենք՝ դուք ով եք, բայց փողոցում սովորական մարդիկ որտեղի՞ց իմանան: Նրանք կարող են կարծել, թե նման լուրեր գրելով այլ մտադրություններ եք հետապնդում: Տեսնո՞ւմ եք այս փաստաթուղթը: Հայոց պատրիարքը դիմում է գրել ինչ-ինչ ինտերնետային կայքերի կապակցությամբ․ ինչ-որ ստոր մարդիկ փորձել են հայ համայնքի որոշ հաստատությունների դեմ այնպիսի արարքներ նախաձեռնել, որոնք կորակվեին իբրև ահաբեկչական գործողություններ: Մենք որոնեցինք այդ մարդկանց, պարզեցինք, որ Բուրսայում են, հանձնեցինք իրավապահ մարմիններին: Բայց ահա տեսեք, թո փողոցներում ինչ տեսակ մարդիկ են լցված: Նման լուրեր գրելիս պետք է ավելի զգույշ լինենք, չէ՞»: Այնուհետև խոսակցությունն ամբողջությամբ իր ձեռքն առավ անծանոթ տղամարդը՝ նույնիսկ ծպտուն հանելու հնարավորությունը չթողնելով մյուսներիս: Նա կրկնեց փոխնահանգապետի ասածները ավելի պարզ լեզվով: Ասաց, որ պետք է ուշադիր լինեմ, խուսափեմ երկիրը, մթնոլորտը լարող որևէ բանից: Անընդհատ կրկնում էր իր զգուշացումը, թե՝ «Չնայած մենք համաձայն չենք ձեր որոշ հոդվածների գրելաոճի հետ, սակայն մեզ համար պարզ է, որ ընդհանուր առմամբ ձեր գրածով վատ նպատակներ չեք հետապնդում: Բայց ամեն ոք այսպես չի հասկանա, և հանրային հակազդեցություն կհրավիրեք ձեր անձի նկատմամբ»: Երբ խոսքն ինձ հասավ, ասացի, թե ինչ նպատակով եմ գրել այդ լուրը․ նախ, լրագրող եմ, և նման պատմությունը կոգեշնչեր ցանկացած լրագրողի: Երկրորդ, ցանկանում էի խոսել Հայկական հարցի մասին վերապրածների միջոցով, այլ ոչ միայն՝ մահացածների: Բայց հասկացա, որ վերապրածների մասին է՛լ ավելի դժվար է խոսել: Երբ արդեն գնալու վրա էի, հիշեցի, որ չհարցրին հետս վերցրած փաստաթղթերի մասին, չցանկացան անգամ վերցնել: Ես հիշեցրի փաստաթղթերի մասին և փոխանցեցի նրանց: Հրավերի նպատակն ինձ պարզ էր, առնվազն պարզ էր նրանց ասածներից․ պետք է չափս իմանայի... պետք է ուշադիր լինեի ... թե չէ՝ լավ չէր լինելու:

Այլևս թիրախ էի

Եվ իսկապես, հետոն լավ չեղավ: Ինձ նահանգապետի գրասենյակ կանչելու հաջորդ օրվանից սկսած տարբեր թերթերի սյունակագիրներ համատեքստից հանեցին ու խոշորացույցի տակ առան հայկական ինքնության մասին իմ էսսեների շարքից մի նախադասություն ու սկսեցին եզրակացնել, թե ես հակաթուրքական արշավ եմ վարում: Սևեռվել էին հետևյալ նախադասության վրա․« թուրքից դատարկվող թունավոր արյան փոխարեն լցվելիք մաքուր արյունն առկա է հայի երակում »:

Այս հոդվածներից հետո՝ փետրվարի 26-ին, Լևենթ Թեմիզի գլխավորությամբ ուլտրաազգայնականների մի խումբ հավաքվեց «Ակօսի» խմբագրատան առջև ու սկսեց ինձ անվանարկող, սպառնացող կարգախոսներ հնչեցնել: Ոստիկանությունը նախապես տեղեկացված էր ցույցի մասին: Մեր անվտանգությունն ապահովող անհրաժեշտ միջոցառումներ ձեռնարկվեցին ինչպես խմբագրատան ներսում, այնպես էլ՝ շենքի մուտքի մոտ: Նախապես տեղեկացված էին նաև բոլոր հեռուստաալիքներն ու լրագրողները․ նրանք նույնպես «Ակօս»-ի առջև էին: Ազգայնականների վանկարկումները հստակ էին․ «Կա՛մ սիրիր, կա՛մ հեռացիր», «Կորչի՛ ԱՍԱԼԱ-ն», «Ցանկացած գիշեր կարող ենք հանկարծակի ձեր դռանը հայտնվել»: Խմբի ղեկավար Լևենթ Թեմիզի ելույթում թիրախը բացահայտ էր․ «Հրանտ Դինքն այսուհետ մեր ողջ զայրույթի ու ատելության թիրախն է, մեր թիրախն է»: Ցույցից հետո խումբը ցրվեց: Սակայն, ինչ-ինչ պատճառով, ոչ մի հեռուստաալիք (բացի «7-րդ ալիքից») և թերթ (բացի ձախական ու քրդամետ՝ «Ազատ օրակարգից» (Özgür Gündem)) չլուսաբանեց տեղի ունեցածը: Պարզ էր, որ ուլտրաազգայնականներին «Ակօս» առաջնորդած ուժերին հաջողվել էր հետ պահել լրատվամիջոցներին, մեկ-երկու բացառությամբ, այդ բացասական պատկերներն ու կարգախոսները լուսաբանելուց:

Վտանգի շեմին

Մի քանի օր անց նմանօրինակ ցույց նորից կազմակերպվեց «Ակօս»-ի առջև՝ այս անգամ մի խումբ մարդկանց կողմից, ովքեր իրենց կոչում էին «Անհիմն հայկական պնդումների դեմ պայքարի դաշնակցություն»: Այնուհետև երևան եկավ ևս մի խումբ, որն իրեն կոչում էր «Իրավաբանների մեծ միություն»՝ մինչ այդ որևէ ձևով աչքի չընկած փաստաբան Քեմալ Քերինչսիզի գլխավորությամբ: Քերինչսիզն ու իր ընկերներն իմ դեմ հայց ներկայացրին Շիշլիի դատախազություն: Հայցն արագորեն ընթացք տվեց հայտնի 301-րդ հոդվածով քրեական գործերի շարքին, որոնք շարունակեցին Թուրքիայի հեղինակազրկման գործընթացը: Ինչ վերաբերում է ինձ, դա իմ դեմ սանձազերծվելիք վտանգավոր գործընթացի սկիզբն էր: Թեև ողջ կյանքս վտանգի սայրով եմ քայլել: Կա՛մ վտանգն էր ինձ շատ սիրում, կա՛մ ես՝ վտանգին: Եվ ահա նորից անդունդի ծայրին էի: Դարձյալ հայտնվել են ինձ հետապնդող մարդիկ: Նրանց զգում էի: Ու շատ լավ գիտեի, որ նրանք չեն սահմանափակվում Քերինչսիզի խմբակով, նրանք այդքան էլ տեսանելի, այդքան էլ սովորական մարդիկ չէին:

* Ծնթ․ Նկատի ունի «թուրքի» մասին մտասևեռումից թունավորվող:

«Ակօս», 2007թ․ հունվարի 19

Չանհանգստացա, երբ Շիշլիի հանրապետական դատախազությունն իմ նկատմամբ նախաքննություն սկսեց «թրքությունը վիրավորելու» մեղադրանքով:

Առաջին անգամը չէր. նման քննություն նախկինում հարուցվել էր Ուրֆայում: Երեք տարի շարունակ իմ դեմ ընթանում էր «թրքությունը վիրավորելու» մեղադրանքով դատավարություն նրա համար, որ 2002-ին Ուրֆայում կայացած մի խորհրդաժողովի ժամանակասել էի, թե՝ «թուրք չեմ, Թուրքիայի քաղաքացի եմ և հայ եմ»: Նույնիսկ դատական նիստերի ընթացքից տեղյակ չէի․ ինձ չէր հետաքրքրում: Իմ բացակայության պարագայում դատական նիստերին ինձ ներկայացնում էին Ուրֆայից փաստաբան ընկերներս:

Ուստի բավականին անտարբեր էի, երբ գնացի Շիշլիի դատախազություն ցուցմունք տալու: Հավատացած էի գրածիս ու մտադրությանս: Դատախազը, եթե համատեքստից կտրված այդ անհասկանալի նախադասությունը չդիտարկեր, այլ քններ ամբողջ տեքստը, հեշտորեն կհասկանար, որ բնավ «թրքությունը վիրավորելու» նպատակ չեմ ունեցել: Այդպիսով պիտի վերջանար այս կատակերգությունը:

Վստահ էի, որ նախաքննության արդյունքում իմ դեմ գործ չպետք է չհարուցվեր:

Ինձ վրա վստահ էի

Ո՜վ զարմանք… Գործը հարուցվեց, ու դատ սկսվեց:

Միևնույն է լավատեսությունս չկորցրի:

Այնքան, որ ուղիղ հեռարձակմամբ ընթացող հեռուստատեսային մի հաղորդման ժամանակ, որին հեռախոսազանգով էի մասնակցում, իմ դեմ հաղորդում ներկայացրած փաստաբան Քերինչսիզին ասացի, որ շատ հույս չունենա, թե դատարանի կողմից ինչ-որ պատիժ կսահմանվի, իսկ եթե նույնիսկ սահմանվի, ապա ես կլքեմ երկիրը: Վստահ էի ինքս ինձ վրա. իրապե՛ս, հոդվածիս մեջ թրքությունը վիրավորելու նպատակ կամ դիտավորություն երբեք չեմ ունեցել, երբե՛ք: Ովքեր կարդային հոդվածաշարքս ամբողջությամբ, հստակորեն կհասկանային սա:

Ստամբուլի համալսարանից փորձագետ նշանակված երեք դասախոս դատարանին եզրակացություն ներկայացրին, որ իրողությունը հենց սա էր: Մտահոգվելու պատճառ չկար․ դատավարությունն այս կամ այն փուլում անպայման կշտկեր սխալն ու կընթանար ճիշտ ուղղությամբ:

«Համբերի՛ր, հոգի՛ս, համբերիր»...

Սակայն սխալը չշտկվեց:

Հակառակ փորձագիտական եզրակացությանը, դատախազը պատիժ պահանջեց: Սրան հետևեց դատավորի վճիռը՝ ազատազրկում վեց ամսով:

Երբ դատավճիռը լսեցի, դատավարության ողջ ընթացքում փայփայած հույսերս վերածվեցին ցավոտ ճնշումի, որի բեռի տակ հայտնվեցի: Զարմացած էի… Հիասթափությունս և ըմբոստացումս անսահման էին:

Օրեր, ամիսներ շարունակ պնդոել էի, թե «թող որոշումը հրապարակվի, արդարացվեմ, այն ժամանակ կտեսնեք՝ ինչպես կզղջաք ձեր ասածների, գրածների համար»:

Դատական յուրաքանչյուր նիստի առթիվ թերթերի նորությունների բաժիններում ու սյունակներում, հեռուստատեսային հաղորդումների ժամանակ ասվում էր, թե իբր ասել եմ, որ «թուրքի արյունը թունավոր է»:

Ամեն անգամ ավելի ու ավելի շատ էի հանրահռչակվում իբրև «թուրքի թշնամի»:

Դատարանի միջանցքներում ֆաշիստները վրաս էին հարձակվում՝ տեղալով ցեղապաշտ հայհոյանքներ: Անձս անարգում էին ցուցապաստառներով: Ամիսներ շարունակ ինձ հասցեագրվող հեռախոսազանգերի, էլեկտրոնային ու սովորական նամակների սպառնալիքները, որոնք հարյուրների էին հասնում, ամեն անգամ ավելի վտանգավոր բնույթ էին ստանում: «Համբերի՛ր, հոգի՛ս», - մտածում էի սկզբում՝ դիմանալով մինչև արդարացման վճռի հրապարակումը, երբ ի հայտ կգար ճշմարտությունը, ու այդժամ մարդիկ կամաչեին իրենց արածի համար:

Անկեղծությունս միակ զենքս էր

Ահա վճիռը հրապարակվեց, ու իմ բոլոր հույսերը հօդս ցնդեցին: Հիմա արդեն մարդու հետ պատահող ամենածանր կացության մեջ էի: Դատավորը վճիռը կայացրել էր «հանուն թուրք ժողովրդի», և իրավաբանորեն այլևս հաստատված էր «թրքությունը վիրավորելու արարքս»: Կարող էի ամեն ինչ հանդուրժել, բայց սրան դիմանալն անհնար էր:

Իմ համոզմամբ, էթնիկ կամ կրոնական որևէ տարբերության պատճառով սեփական համաքաղաքացիներին անարգելը ռասիզմ է, և դա աններելի է:

Այս հոգեվիճակում էի, երբ դիմեցի մամուլի ներկայացուցիչ գործընկերներիս, որոնք սպասում էին դրսում և ցանկանում էին ճշտել, թե արդյոք պատրաստվում էի լքել երկիրը, ինչպես նախապես հայտարարել էի: Եվ ես հայտարարեցի նրանց․ «Պետք է դիմեմ փաստաբաններիս: Պետք է դիմեմ Վճռաբեկ դատարան և անհրաժեշտության դեպքում՝ նաև Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան: Դիմելու դեպքում անպայման ներկա եմ գտնվելու նաև դատական նիստին: Այս ամենի արդյունքում եթե չարդարացվեմ, ապա կլքեմ իմ երկիրը, որովհետև նման հանցանքով դատապարտված մեկն իրավունք չունի բնակվել այն քաղաքացիների հետ, ում նա վիրավորել է»: Այս խոսքերն արտասանելիս հուզված էի, ինչպես միշտ:

Միակ զենքս անկեղծությունն էր:

Սև հումոր

Բայց եկեք ու տեսեք, որ ինձ Թուրքիայի հանրության աչքի առջև մեկուսացնելու ու բաց թիրախի վերածելու փորձ անող ընդհատակյա ուժը այս հայտարարությանս մեջ էլ իր համար «հանցանք» գտավ, իմ դեմ նոր հայց ներկայացրեց դատարան՝ դատական իշխանության վրա ազդեցություն բանեցնելու բողոքով: Թեև հայտարարությունս հրապարակել էին բոլոր լրատվամիջոցները, նրանց մեջ միայն «Ակօսը» դարձավ աչքի փուշ: Այս անգամ էլ դատական իշխանությունների վրա ազդելու համար դատարանի առջև կանգնեցինք ես ու «Ակօսի» պատասխանատուները:

Սա է երևի «սև հումոր» ասվածը:

Մեղադրյալը ես էի․ եթե ոչ ես, ապա ո՞վ կարող է դատական իշխանության վրա ազդելու իրավունք ունենալ: Բայց եկեք ու տեսեք զավեշտը․ մեղադրյալին դատում են դատական իշխանության վրա ազդելու փորձի համար:

«Հանուն թուրքական պետության»

Պետք է խոստովանեմ, որ ամբողջովին կորցրել եմ վստահությունս Թուրքիայի «արդարադատության համակարգի» եւ «օրենք» հասկացությունների նկատմամբ:

Ինչպե՞ս չկորցնեմ․ բոլոր այս դատախազները, այս դատավորները համալսարանավարտ, իրավագիտության ֆակուլտետներավարտած մարդիկ չե՞ն, պետք է չէ՞ ունենային իրենց կարդացածն ըմբռնելու ունակություն:

Բայց եկեք ու տեսեք, որ այս երկրի դատական իշխանությունն անկախ չէ, ինչպես առանց երկմտելու հայտարարում են պետական ու քաղաքական բազմաթիվ գործիչներ:

Դատական իշխանությունը պաշտպանում է ոչ թե քաղաքացու, այլ պետության իրավունքը:

Դատական իշխանությունը ոչ թէ քաղաքացու կողքին է, այլ գործում է պետության հրահանգով:

Միանգամայն համոզված էր, որ թեև իմ դեմ արձակված վճռում գրված էր «հանուն թուրք ազգի», սակայն հստակ էր, որ այն ոչ թե «հանուն թուրք ազգի» էր, այլ «հանուն թուրքական պետության»: Ուրեմն, փաստաբաններս պիտի դիմեին Վճռաբեկ դատարան, սակայն ի՞նչ երաշխիք կար, որ ինձ չափ ու սահման սովորեցնող ընդհատակյա ուժերն այնտեղ ևս չէին բանեցնի իրենց ազդեցությունը:

Եվ հետո, մի՞թե Վճռաբեկ դատարանը միշտ ճիշտ որոշումներ է ընդունում: Արդյոք հենց այս դատարանը չէ՞ր, որ ստորագրել էր ապօրինի որոշումներ, որոնցով ազգային փոքրամասնություններից խլվել էին համայնքային ունեցվածքները:

Ի հեճուկս Գլխավոր դատախազի ջանքերի

Դիմեցինք․ բայց ի՞նչ տարբերություն:

Վճռաբեկ դատարանի գլխավոր դատախազը, ինչպես նշված էր փորձագետների եզրակացության մեջ, նշեց, որ հանցակազմ չկա և պահանջեց ինձ արդարեցնել: Չնայած դրան՝ միևնույն է Վճռաբեկն ինձ մեղավոր ճանաչեց:

Ինչքան որ ե՛ս էի վստահ գրածիս վրա, նույնքան էլ Վճռաբեկ դատարանի դատախազն էր վստահ իր կարդացածի ու հասկացածի վրա: Նա բողոքարկեց վճիռը՝ դիմելով Ընդհանուր խորհրդին:

Անիմաստ է ասել, որ այդ մեծ ուժը, որ որոշել էր սովորեցնել ինձ իմ չափ ու սահմանը և դատավարության յուրաքանչյուր փուլին ինձ համար անիմանալի եղանակներով զգացնել էր տալիս ներկայությունը, ահավասիկ նորից հետնաբեմում էր: Եվ իսկապես, Ընդհանուր խորհուրդն էլ քվեների մեծամասնությամբ հայտարարեց, թե վիրավորել եմ թրքությունը:

Աղավնու նման

Շատ ակնհայտ էր, որ ինձ մեկուսացնելու, տկարացնելու և անպաշտպան դարձնելու ուղղությամբ ջանքեր չխնայածներն իրենց պատկերացմամբ հասան նպատակին: Հանրությանը կեղտոտ և և սխալ տեղեկություններ հաղորդելու, ապակողմնորոշելու միջոցով նրանց հաջողվել էր ձևավորել ոչ քիչ թվով մարդկանց մի շրջանակ, ովքեր Հրանտ Դինքին տեսնում էին իբրև «թրքությունը վիրավորած» անձ:

Համակարգչիս հիշողությունը բեռնված է նման քաղաքացիներից ստացած նամակներով, որոնք լի են բարկության և սպառնալիքի տողերով:

Ի դեպ, օգտագործեմ առիթը և ասեմ, որ այդ նամակներից մեկը, որ ուղարկված էր Բուրսայից, ինձ խիստ մտահոգեց, քանզի անմիջական վտանգ էր ներկայացնում, ուստի անմիջապես դիմեցի Շիշլիի դատախազություն, սակայն ի՞նչ օգուտ, մինչ օրս որևէ արձագանք չկա:

Ինչ խոսք, չեմ կարող ասել, թե այս սպառնալիքները որքանով են իրատեսական, որքանով՝ ոչ: Ինձ համար բուն սպառնալիքը ևանհանդուրժելին հոգեկան այն տանջանքն է, որն ապրում եմ ներսումս:

Ուղեղիս հանգիստ չէր տալիս միտքը, թե «Այս մարդիկ հիմա ի՞նչ են մտածում իմ մասին».

Դժբախտաբար, նախկինի համեմատ ավելի ճանաչված եմ, զգում եմ, որ մարդիկ ինձ վրա հայացք են նետում ու ասում՝ «Աաա՜, տե՛ս, սա այդ հայը չէ՞»:

Եվ բնազդաբար սկսում եմ ինքս ինձ տանջել:

Այս տանջանքիմի կողմում հետաքրքրությունն է, մյուսում՝ անհանգստությունը:

Մի կողմում ուշադրությունն է, մյուսում՝ երկչոտությունը:

Ճի՛շտ աղավնու եմ նմանվել…

Նրա նման՝ հայացքս նետում եմ աջուձախ, հետուառաջ: Գլուխս նրա գլխի նման անընդհատ շարժվում է, և նույնքան արագ, ինչպես նրանը:

Ահա՛, ձեզ գինը:

Ի՞նչ էր ասում Արտաքին գործերի նախարար Աբդուլլահ Գյուլը: Ի՞նչ էր ասում Արդարադատության նախարար Ջեմիլ Չիչեքը․ «Սիրելիներ, կարիք չկա 301-ը այդքան չափազանցնել: Կա՞ մեկը, որ դատապարտված կամ բանտարկված լինի այդ հոդվածով»:

Կարծես՝ գին վճարելու համար անպայման բանտ պետք է ընկնել:

Ահա՛ գինը… Ահա՛ գինը…

Ո՜վ նախարարներ, արդյոք գիտե՞ք, թէ ինչպիսի գին է մարդ արարածին աղավնու երկչոտության մեջ բանտարկելը: Գիտե՞ք:

Դուք բնա՞վ աղավնիներ չեք դիտել:

«Կենաց մահու» ասվածը

Հեշտ ապրումների միջով չանցա... ընտանյոք հանդերձ չանցանք:

Եղել են պահեր, երբ նույնիսկ լրջորեն մտածել եմ երկիրը լքել: Հատկապես, երբ սպառնալիքները սկսեցին հասնել հարազատներիս… Այդտ պահերինմիշտ ճարահատյալ էի:

Ըստ երևույթին, հենց սա է «կենաց մահու» ասվածը: Միայն ես լինեի, կդիմակայեի, բայց իրավունք չունեի որևէ հարազատիս կյանքը վտանգել: Կարող էի ինքս ինձ հերոսանալ, բայց ոչ միայն հարազատիս, այլև որևէ մեկի կյանքը վտանգելու գնով քաջություն անելու իրավունքը չունեի:

Ահա, այսպիսի ճարահատյալ պահերին ապաստանեցի ընտանիքիս, հավաքեցի զավակներիս, և ամենամեծ աջակցությունն էլ նրանցից ստացա: Ինձ վստահում էին: Որտեղ ես լինեի, նրանք էլ այնտեղ կլինեին: Ասեի՝ «գնանք», կգային, «մնանք»՝ կմնային:

Մնալ և դիմադրել

Լավ, բայց եթե գնալ՝ ո՞ւր պիտի գնայինք:

Հայաստա՞ն:

Ինչպե՞ս պիտի ինձ նման մեկը, որ չի հանդուրժում անարդարություններ, հանդուրժեր այնտեղի անարդարությունները: Արդյոք այնտեղ ավելի մեծ փորձանքներ չպիտի՞ բարդվեին գլխիս:

Եվրոպական երկիրներ գնալն էլ բնավ չէր հրապուրում ինձ:

Իսկապես, ես մեկն եմ, որ երբ անգամ միայն երեք օր Արևմուտքում է անցկացնում, չորրորդ օրը ձանձրանում է ու ասում՝ «Հերի՛ք եղավ, ե՞րբ պիտի տուն դառնամ» ու իր երկիրն է կարոտում: Ուրեմն ի՞նչ պիտի անեի այդ կողմերը:

Հարմարավետ կյանքը ինձ կխենթացներ:

«Եռացող դժոխքները» լքելով՝ դեպի «պատրաստի դրախտներ» փախչելն ամենից առաջ հարիր չէ իմ բնույթին:

Մենք այն մարդկանցից ենք, որոնք հետամուտ են իրենց ապրած դժոխքը դրախտի վերածելու:

Թուրքիայում մնալն ու ապրելը թե՛ մեր իսկական ցանկությունն էր, թե՛ այդպես էր նաև թելադրում այն հարգանքը, որը տածում էինք Թուրքիայում ժողովրդավարության համար պայքար մղող, մեզ թիկունք կանգնող ծանոթ կամ անծանոթ հազարավոր ընկերների նկատմամբ:

Պիտի մնայինք ու պիտի դիմադրեինք:

Սակայն եթե օրերից մի օր ստիպված լինեինք մեկնել… Ճամփա պիտի ելնեինք ճիշտ այնպես, ինչպես 1915-ին… Մեր պապերի նման… Առանց իմանալու, թե ուր ենք գնում… Քայլելով՝ նրանց քայլած ճամփաները… Զգալով չարչարանքը, ապրելով տանջանքը…

Ահա այսպես դժգոհելով՝ պիտի լքեինք մեր հայրենիքը: Եվ պիտի գնայինք այնտեղ, ուր ոչ թե մեր սիրտը, այլ մեր ոտքերը տանեին … Ո՜ւր որ է…

Երկչոտ ու ազատ

Հույս ունեմ, որ երբեք ու երբեք հարկադրված չենք լինի նման կերպ լքել հայրենիքը: Դրա համար ունենք շատ հույսեր ու շատ պատճառներ:

Հիմա արդեն դիմում եմ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան:

Չգիտեմ, թե այս դատը քանի տարի կտևի: Ինձ մի քիչ հանգստացնում է այն փաստը, որ գոնե մինչև դատավարության ավարտը կշարունակեմ ապրել Թուրքիայում:

Եթե դատարանը վճռի ի նպաստ ինձ, անկասկած շատ պիտի ուրախանամ, ևդա ինքնին կնշանակի, որ այլևս ստիպված չեմ լինի լքել երկիրս:

Հավանաբար 2007-ն ինձ համար է՛լ ավելի դժվար տարի լինի:

Դատերը կշարունակվեն, նորերը կսկսվեն: Ո՞վ գիտի՝ ինչպիսի՜ անարդարությունների դեռ կբախվեմ:

Բայց մինչ այս բոլորը պատահեն, հետևյալ իրողությունը կհամարեմ իմ միակ երաշխիքը․ «Այո՛, թերևս իմ հոգեվիճակը վախվորած աղավնու է նման, բայց գիտեմ, որ այս երկրում մարդիկ աղավնիներին ձեռք չեն տալիս»:

Աղավնիներն իրենց գոյությունը շարունակում են նույնիսկ քաղաքի խորքերում, մարդկային խիտ բազմության մեջ:

Ճիշտ է՝ մի քիչ երկչոտ, բայց նույնքան էլ ազատ: