Յստակ տեղեկութիւններ չկան թէ՝ ո՞ր թուականին Սկիւտարի մէջ առաջին անգամ բնակչութիւն հաստատուած է, սակայն պեղումներէ հետևցնելով կը հասնինք նախքան Քրիստոսի թուականներու։ Տարածքին գիտցուած առաջին անունը Հրիսոբոլիս այսինքն «ոսկի քաղաք» է, աւելի վերջ «Սքութարի» կը կոչուի։ 18րդ դարու Սկիւտարի Հայ և Յոյն բնակիչները սկսան հետզհետէ տեղաւորուիլ, Գուզկունճուք, Գանտիլլի և Պաղլարպաշը նորափայլ թաղերը. իսկ փոքրաթիւ Հրեաներ մեծամասնութեամբ կը բնակէին «Հրէից Թաղ» անուանուած Գուզկունճուքը։

Պաղլարպաշը անունը կու գայ 17րդ դարու Ս․Կարապետ եկեղեցիին դիմացէն սկսելով մինչև Հայկական և Յունական գերեզմանատուները տարածուող խաղողի այգիներէն, որոնք կը շրջապատէին հոն գտնուող վանքը։ Թաղ հաստատուող առաջին Հայերը եղան 16րդ դարու Կեսարիայէ, Վանէ ու Մուշէ եկող վարպետներ։

Թաղի պաշտամունքի վայրերն են՝ Ս․ Կարապետ Հայկական եկեղեցին, Ս․ Խաչ Հայկական եկեղեցին, Բրօֆիթի Իլեայ Յունական եկեղեցին և Չինիլի մզկիթը։ Պաղլարպաշըի հասարակութիւնները ունէին նաև իրենց վարժարանները. ինչպէս՝ Սէնդ Մարի և Սէն Վենսան Տը Բօլ Ֆրանսական վարժարանները եւ Սկիւտարի Ամերիկեան վարժարանը։ Դարձեալ նոյն վայրի վրայ Բրօֆիթի Իլեայ Յունական եկեղեցիին վարժարանն ու Իսթանպուլի առաջին Հայկական քօլեժը Ճեմարան վարժարանը և բազմաթիւ Հայկական դպրոցներ։

Նախկին Պաղլարպաշըցիներէն կրնանք նշել Օսմանական արքունի ճարտարապետներ՝ Պալեաններու, գործարար և արուեստասէր Գալուստ Կիւլպէնկեանի, բանաստեղծներ՝ Պետրոս Դուրեանի ու Արամ Բեհլիվանեանի, բժիշկ Վահրամ Թորգոմեանի, գրող Զապէլ Եսայեանի անունները։ Տարիներու ընթացքին թաղի Հայ և Յոյն բնակիչները մեծ մասով նուազած են սակայն դեռ կանգուն մնացած ու օգտագործուող շէնքերը կը շարունակեն կրել շրջակայքի բազմամշակութենէն հետքեր։

Պաղլարպաշըի գերեզմանատունները՝
Այս շրջակայքը, որ Սկիւտար բնակող ոչ Իսլամցիներու յատուկ գերեզմանատունները կը պարունակէ, առաջին անգամ 16րդ դարու կէսերուն կը սկսի գործածուիլ իբր գերեզմանատուն։ Մինչև այսօր իրենց գոյութիւնը կը պահեն Հայերու,Յոյներու, Հրեաներու, Կաթոլիկներու և Բողոքականներու գերեզմանատունները։
Պաղլարպաշըի Հայկական գերեզմանատունը ամէնէն մեծն է։ 16րդ դարուն երբ Հայերը հոս տեղաւորուեցան սկսան իբր գերեզմանատուն գործածել այս վայրը՝ որուն հիւսիսային մասը կը պատկանի Ս․ Խաչ Հայկական եկեղեցիին իսկ հարաւային մասը Ս․ Կարապետ Հայկական եկեղեցիին։ Փառաշուք, ստեղծագործական դամբարաններով ու տապանաքարերով այս գերեզմանատան մէջ կը գտնուի Հայ հոգևորականներու, բանաստեղծներու, ճարտարապետներու և հանրածանօթ դէմքերու շիրիմները։ Անոնցմէ մի քանիներն են՝ բանաստեղծներ՝ Պետրոս Դուրեան և Մատթէոս Զարիֆեանի, կրթական մշակներ՝ Յովհաննէս Հինդլեանի, Ռեթէոս Պէրպէրեանի, Լևոն Սէմէրճեանի, արքունի ճարտարապետներ Պալեաններու և Կիրակոս Օտեանի շիրիմները։ Տարիներ առաջ Պետրոս Դուրեանի շիրիմին բազմաթիւ սիրային խօսքեր կը հնչէին, և հայ երիտասարդները իրենց սէրը կը յայտարարէին իրենց սիրելիներուն։ Բանաստեղծին դամբանաքարին վրայ փորագրուած է հետևեալ տողերը «Իմ Մահը» բանաստեղծութենէն․

Եթ’ յարդարեն իմ հողակոյտ,
Եւ հեծեծմամբ ու սըգալէն
Իմ սիրելիքը բաժնուին,
Գիտցէ՛ք որ դեռ կենդանի եմ:

Իսկ աննշան եթէ մնայ
Երկրի մէկ խորշն հողակոյտն իմ,
Եւ յիշատակս ալ թառամի,
Ա՜հ, ա՛յն ատեն ես կը մեռնիմ։

Հայերու երկու գերեզմանատուններուն միջև Յունաց գերեզմանատունը կը գտնուի, որուն մուտքի դռան վրայ 1886 թուականը կը կարդանք։ Իսկ Հրէից գերեզմանատունը կը գտնուի Հայերու ու Յոյներու գերեզմանատուններուն արևելեան կողմը։ Հակառակ շինութիւններու բազմապատկուելով շատնալուն Պաղլարպաշըի գերեզմաննոցները դեռ անխախտ կը մնան իրենց տեղը։

Սէմէրճեան Ճեմարան եւ Գալֆայեան Հայկական Վարժարանները
Այդ ժամանակաշրջանի հոգևորականներուն ու ամիրաներուն օժանդակութեամբ 1838ին Ենիմահալլէ թաղին մէջ հիմնուեցաւ քաղաքի առաջին Հայկական քօլէժը՝ Ճեմարան Վարժարանը։ Կը պատմուի թէ՝ աշակերտները ճեմելով (պտտելով) դաս կ'ընէին ու դպրոցը այդ պատճառաւ ճեմարան անունը առած է։ Կարճ ժամանակէ ուսման բարձր մակարդակի հասած վարժարանը՝ ամիրաներու միջև ծագած անհամաձայնութիւններու պատրուակով 1841ին Պապը Ալիի կողմէ փակուեցաւ։ Վարժարանը աւելի վերջ Ս․Փրկիչ Ազգային Հիւանդանոց փոխադրուեցաւ և Ս․Փրկիչ Որբանոցին կապուեցաւ։ Հին շէնքը 1887ին հրոյ ճարակ դարձաւ ու ամբողջովին այրեցաւ։
Մօտաւորապէս 25 տարի վերջ վաճառական Լևոն Սէմէրճեանի կողմէ միևնոյն տեղը նոր շէնք մը կառուցուեցաւ որուն միայն ճակատի պատը մինչև մեր օրերը հասած է։ Այս վարժարանը կոչուեցաւ Սէմէրճեան Ճեմարան։ Հանրածանօթ շրջանաւարտներ ունեցաւ ինչպէս՝ բանաստեղծ Պետրոս Դուրեանը, թատերագիր ու երգիծաբան Յակոբ Պարոնեանը։ Ներկայիս կ'օգտագործուի Հալըճըօղլու գտնուող իր շէնքէն զրկուած Գալֆայեան նախակրթարանի կողմէ։
Գալֆայեան աղջկանց որբանոցը1866 թուականին Մայրապետ Սրբուհի Գալֆայեանի կողմէ որբ աղջիկներու ուսման նպատակաւ հիմնուեցաւ։ Գալֆայեան՝ ժանտախտի համաճարակի օրերուն ծնողազուրկ աղջիկները իր Իսթանպուլի տունը հաւաքելով խնամքին տակ առաւ ու յետոյ Հայ համայնքի և հոգևորականներու աջակցութեամբ որբանոցը հաստատեց։ Ժամանակի ընթացքին որբերու թիւը հետզհետէ աւելցաւ ու որբանոցը փոխադրուեցաւ աւելի ընդարձակ շէնք մը, դաստիարակ Ռեթէոս Թաթէոսեանի օժանդակութեամբ ալ վարժարանի վերածուեցաւ։ Մինչև Ա. Աշխարհամարտ տուած սահմանափակ ծառայութեան քով 1915է վերջ Անատոլիայէ Իսթանպուլ եկող Հայ որբերուն ալ բացաւ իր դռները։
1960ական տարիներուն դէպի Վոսփոր երկարող նոր ճամբու մը շինութեան յատկացուած տարածքին վրայ գտնուելուն համար շէնքը փլելու խնդիրը ծագեցաւ։ 1972ին հապճեպով պարպուեցաւ։ Գալֆայեան վարժարանը մօտաւորապէս 30 տարի իր Ալթունիզատէ թաղի շէնքին մէջ գործունէութիւնը շարունակելէ յետոյ 1999ին Սէմէրճեան Ճեմարան վարժարանի շէնքը փոխադրուեցաւ։ Մեր օրերուն աշակերտութիւնը նուազած Սէմէրճեան Ճեմարան և Ներսէսեան Երմոնեան վարժարաններու հետ միացած ըլլալով Գալֆայեան Նախակրթարան անուան ներքև կը գոյատևէ։

Բրօֆիթի Իլեայ Յունական եկեղեցին եւ դպրոցը
Բրօֆիթի Իլեայ Յունական Ուղղաբար եկեղեցին, որ տակաւին պաշտամունքի բաց է, կը գտնուի Ենիմահալլէ, Սէամսըզ, Մէզարլըք փողոցի և Հաճը Մուրատ փողոցի զիրար խաչաձեւած տեղը իսկ դպրոցին շէնքը՝ եկեղեցիին Հաճը Մուրատ փողոց բացուող դրան դէմը:
Իղիա մարգարէի նուիրուած եկեղեցին19րդ դարու սկիզբին կառուցուեցաւ։ Նոյն տեղը նախապէս Բիւզանդական եկեղեցի մը կար, որ 16րդ դարուն Նուրպանու Սուլթանի կողմէ վերաշինուած էր։ Ըստ պատմաբան Ղուկաս Ինճիճեանի 19րդ դարու սկիզբին աւերակ դարձած եկեղեցին 1804ին Հռոդոսէ եկած քարակոփներու կողմէ նախկինին երեք անգամը մեծութեամբ դարձեալ շինուեցաւ։

Եկեղեցիին բակը աղջկանց վարժարան մը կար, իսկ փողոցին դէմի կողմը 1901ին հիմնուած մանչերու յատուկ դպրոցը, ուր աւելի վերջ երկսեռ ուսուցման սկսան։ Վարիչներու տուած տեղեկութեան համեմատ աշակերտներու մեծամասնութեան հայրերը համեստ խանութպաններ էին իսկ մէկ մասն ալ՝ գործաւոր, վաճառական կամ զանազան արհեստներու տէր: Ճակատի պատը նէոդասական ոճով շինուած մանչերու վարժարանի շէնքը, որ 19րդ դարու ճարտարապետութեան նմոյշ մըն է, մեր օրերուն դեռ կանգուն կը մնայ։

Այս շէնքը երկար տարիներ Յոյն համայնքի կողմէ իբր մանչերու վարժարան գործածուեցաւ, 1987ին աշակերտութեան թիւը նուազելուն պատճառաւ գոցուելէ վերջ միջոց մըն ալ մանկապարտէզ ըլլալով ծառայեց, ներկայիս արուեստի վարժարան է։

Ս․Կարապետ Եկեղեցի
Իսթանպուլի ամենահին եկեղեցիներէն մին է, կառուցուած 16րդ դարուն՝ Վանէ և Մուշէ եկող Հայ վարպետներու ձեռամբ, որոնք այդ շրջակայքը բնակչութիւն հաստատած էին։ Անոնք ի յիշատակ իրենց Մուշի եկեղեցիին, այս պզտիկ փայտաշէն եկեղեցին կոչեցին Ս․Կարապետ։ Ժամանակի ընթացքին քանիցս նորոգուած եկեղեցին 1887ին պատահած հրդեհին այրելէ վերջ Ափիկ և Մատթէոս Ունճեան եղբայրներու օժանդակութեամբ մէկ տարիէն դարձեալ շինուեցաւ։

Ըստ Հայ պատմաբաններու եկեղեցիին դէմէն մինչև Պաղլարպաշը Հայոց գերեզմանատունը տարածուող եւ պատերով շրջապատուած խաղողի այգի մը կար։ Դարուն վերջերուն մօտ, Երուսաղէմէ գալիք բարձրաստիճան հոգևորականներն ու մտաւորականները հիւրընկալելու և իրենց աշխատանքը դիւրացնելու նպատակաւ հոս վանք մը կառուցուեցաւ։ Վանքը շրջապատող այս լայնատարած այգին հռչակուեցաւ որպէս «վանքին այգին», որ ժամանակով Հայերու բնակավայր դարձաւ։ Վանքը՝ որ եկեղեցիին դէմի գետնին վրայ, Մէզարլըք փողոցի և Հաճը Մուրատ փողոցի զիրար խաչաձեւած տեղը կը գտնուէր՝ այսօր գոյութիւն չունի։

Հակառակ, որ խնդրոյ առարկայ տարածքին վրայ մեր օրերուն հասած է աւերակ վիճակի մէջ ջրամբար մը միայն՝ որ կը կարծուի թէ այգիին կը պատկանէր, բայց գոնէ Պաղլարպաշը (գլխաւոր այգեստան) անունին ներքև յիշատակը անմահացած է։

Հրանդ Տինք հիմնարկի կողմէ 2012 թուականին պատրաստուած յայտարարութեան համեմատ Ս. Կարապետ եկեղեցւոյ պատկանող՝ սեփականութիւնը հաստատուած եկեղեցի, դպրոց, գերեզմաննոցի նման յիսուն անշարժ գոյքերու մեծամասնութեան Հանրապետութեան շրջանին, տարիներու ընթացքին ձեռք դրուեցաւ։ Այս ստացուածքներուն վերադարձուելուն համար 2000ի սկիզբը Հիմնարկի կողմէ կատարուած դիմումը մերժուեցաւ։ Ս. Կարապետ եկեղեցիի մուտքի դուռը կը գտնուի Վասիյէթ փողոցի վրայ։

Չինիլի Մզկիթը եւ Բաղնիք
Սկիւտարի մասնայատկութիւններէն մին ալ այն է որ Օսմանական կայսրութեան շրջանին ապրած երևելի կիներու հետքերը կ'ընդգրկէ։ Անոնցմէ մին է Չինիլի Ճամին, որ 17րդ դարուն Մահբէյքեր Քէօսէմ Սուլթանի հրամանաւ կառուցուեցաւ։ Մզկիթը զարդարուած է գեղեցիկ ձեռագիրերով կամ ծաղկազարդ յախճապակիներով՝ «չինիլի» կոչուելուն պատճառն ալ այս է։ Մզկիթին մէջ Քէօսէմ Սուլթանի փափաքով մասնաւոր բաժին մը յատկացուած է կիներու։

Օսմանական շրջանին Չինիլի մզկիթին գտնուած Ենիմահալլէ թաղը համեստ եկամուտով Հայ, Յոյն և Թուրք ընտանիքներու բնակավայրն էր։ 19րդ դարու առաջին կիսու արձանագրութիւնները կը ցուցնեն թէ այս թաղը ապրողները իրենց օրապահիկը պարզ աշխատանքներով կ'ապահովէին։ 188 հոգի նաւերու ապրանք բեռցնող մակուկավար ըսուած մարդիկն էին իսկ կար 7 հատ ալ կոյուղագործ, որոնք ջուրի ճամբաներուն հոգ կը տանէին։ Ասոնցմէ զատ կային նաև հոգևորականներ, թխուածք ծախողներ, հրուշակավաճառներ, ջրկիրներ ու թթու ծախողներ։

Չինիլի Ճամիին համալիր շէնքերէն մին էր Չինիլի բաղնիքը, ուր թաղին կիները ժամանակ կ'անցնէին: Բաղնիքը միևնոյն ժամանակ կարգ մը սովորութիւններու գործադրութեան վայրն էր, ինչպէս որ ձկնանոցի տնօրէն Ալի Րըզա Պէյ կը պատմէ․ «Մանուկը ծնելէ քառասուն օր վերջ մօրը հետ բաղնիք կը տանէին, բոլոր ընտանիքը և դրացիներն ալ կու գային, ասոր «քառասունքի բաղնիք» կ'ըսուէր։ Մայրը և երախան բաղնիք մտնելէ առաջ դուրսը երաժշտութեան ընկերակցութեամբ պարելով երեք անգամ կը շրջագայէին յետոյ՝ անոնք ներս կը մտնէին իսկ դուրսինները դեռ կը շարունակէին զուարճանալ։ Այսինքն բաղնիքը ոչ միայն դրացի կիներու միջև կապերը ամրացնելու այլ մանուկներուն առողջութիւնը զօրացնելու դերն ալ կը կատարէր։

Չինիլի Ճամիին համալիր շէնքերն են նաև շատրուան մը, շատրուան մը , իսլամական ճեմարան մը և դպրոցի շէնք մը, որոնք ցայսօր դեռ կանգուն են։ Չավուշտէրէ պողոտայի վրայ Չինիլի համամ փողոցը գտնուող Չինիլի բաղնիքն ալ դեռ ծառայութեան մէջ է։

Վահրամ Թորգոմեան
Վահրամ Թորգոմեան 1858 թուականին Սկիւտար Ս․Խաչ եկեղեցւոյ մօտ պապենական տան մէջ ծնաւ։ Հայրը 1867ին Սիլահթարպահչէ փողոցը տուն մը գնեց ու Թորգոմեան ընտանիքը հոն փոխադրուեցաւ։
Վահրամ Թորգոմեան «Անցուկը մոռցուկ» վերնագրով գրի առած է իր մանկութեան շրջանի Սկիւտարը ուր թաղի եկեղեցիին, դպրոցին, աւանդութիւններուն, ճոխ ապրելակերպին վերաբերեալ յիշատակները կը պատմէ։ Կը նկարագրէ մանկութենէն ի վեր իր բոլոր սիրած կամ չսիրած ծանօթները, անոնց արտաքին երևոյթները, հագուստ կապուստները, նկարագիրերը և օրուան կեանքը։

Թորգոմեան 1876ին Ս․Խաչ վարժարանէն շրջանաւարտ եղաւ առաջնութեամբ։ Մեծ հակում ունէր գրականութեան ու գրաբարի հանդէպ՝ որը Խաչատուր Միսաքեանէ առած կրթութեան կը պարտէր։ Իր հետաքրքրութիւնը այն աստիճան բարձր էր, որ հօրը փափաքով յաճախած Կալաթասարայ Լիսէի Ճարտարապետութեան դպրոցի օրերուն նոյնիսկ շատ անգամ ժամանակը՝ Ս․Խաչ վարժարանի գրականութեան դասերուն հետևելու կը յատկացնէր։ 1877ին Ռուս-Օսմանական պատերազմի պատճառաւ Ճարտարապետութեան վարժարանի ուսումը ընդհատելով Ահըրքափը գտնուող Բժշկութեան վարժարանը արձանագրուեցաւ սակայն այստեղի ուսուցումէն գոհ չմնաց ու 21 տարեկանին Փարիզ գնաց բժշկութիւն ուսանելու։ Աշակերտութեան շրջանին Փարիզի մէջ Հայկազեան Ուսումնասիրաց Ընկերութիւնը կազմելով Հայերը Հայերէնի երդիկին տակ հաւաքելու ջանաց։ Հինգ տարի վերջ շրջանաւարտ եղաւ և Իսթանպուլ վերադարձաւ։ Սկիւտարցի Զապէլ Եսայեան իր յիշատակներուն մէջ Փարիզէն նոր եկած Թորգոմեան անունով ընտանեկան բժիշկին մասին կը խօսի, որ մեծ հաւանականութեամբ ան Վահրամ Թորգոմեանն է։

Վահրամ Թորգոմեան 24 Ապրիլ 1915ի գիշերը ձերբակալուած Հայ մտաւորականներու մէջ էր։ Աւելի վերջ Կոմիտաս Վարդապետի հետ միասին ազատ արձակուողներու մէջ եղաւ։ Կը կարծուի թէ այդ ժամանակաշրջանի իշխան Ապտիւլմեճիտ Էֆէնտիի անձնական բժիշկը ըլլալը ու եղբայրը Գէորգ Թորգոմեանի ալ Սուլթանին հետ մօտ կապեր ունենալը ազատ արձակուելուն վրայ ազդեցիկ եղած է։ Թորգոմեան Պոլիս վերդառնալէ ետք 1918 թուականին Հայկական Կարմիր Խաչը հիմնեց։ 1923ին Փարիզ փոխադրուեցաւ , հոն շարունակեց իր ասպարէզին ու ազգային աշխատանքներուն։ Հայ բժշկական պատմութեան վերաբերեալ աշխատանքները մեծ արժէք կը ներկայացնեն։ Մահացաւ 1948ին Փարիզի մէջ, 90 տարեկանին։

Զապէլ Եսայեան
Օսմանեան շրջանի ռազմապաշտութեան հակառակորդներու առաջնորդներէն , առաջին Հայ ընկերվարական և կիներու իրաւունքներու պաշտպանիչ Զապէլ Եսայեան 1878 թուականին Սկիւտար ծնած է։ Բացայայտ չըլլալով հանդերձ կը կարծուի թէ իր բնակած փողոցը մեր օրերուն Սիլահտարպահչէ կոչուածն է։ Եսայեան մանկութեան շրջանին այս փողոցին մէջ զանազան ազգերէ և տարբեր ընկերային խաւերէ մարդոց հետ միասին ապրած ու անոնց զանոնք մօտէն ճանչնալու առիթը ունեցած է։ Երկար տարիներ վերջ «Սիլիհտարի Պարտէզները» և «Սկիւտարի Վերջալոյսեր» անուն գիրքերուն մէջ այն ատենուան բազմամշակութային կեանքը, աւանդութիւնները, պաշտամունքի կարգ ու կանոնները, զուարճութիւնները , օրուան դէպքերը և կիներու ապրելակերպը կը պատմէ։

Եսայեան, 17 տարեկանին մեկնեցաւ Փարիզ եւ Սորպոնի համալսարանին մէջ գրականութիւն եւ փիլիսոփայութիւն ուսանեց՝ դառնալով Օսմանեան Կայսրութեան մէջ համալսարան ուսանող առաջին հայ կինը։ Անոր առաջին յօդուածը նոյն տարին հրատարակուեցաւ Պոլսոյ մէջ լոյս տեսնող Ծաղիկ ամսագիրին մէջ։ Եսայեան ամուսնացաւ Պոլսեցի նկարիչ Տիգրան Եսայեանի հետ եւ ունեցաւ երկու զաւակ՝ Սոֆի եւ Հրանդ։ 1903 եւ 1904 թուականներուն, ան պատրաստեց «Ծաղիկ» ամսագիրի կանանց սիւնակը եւ գրեց յօդուածներ կանանց եւ կրթութեան մասին։ Գրականութեան մէջ կնոջ տեսանկիւն մը ստեղծելու նպատակով՝ ան իր գրութիւններով քննադատեց հայրիշխանական համակարգը եւ ընկերային անարդարութիւնները։ Բացի ատկէ, անդամակցելով հայկական կանանց կողմէ հիմնուած «Սկիւտարի Կանանց Ընկերակցութիւն»ին եւ «Ազգանուէր Հայուհյաց Ընկերակցութիւն»ին՝ ելոյթներ ունեցաւ։

1909 թուականի Ապրիլին, Կիլիկիոյ մէջ տեղի ունեցած հայոց ջարդերուն յաջորդող օրերուն, Եսայեան մասնակցեցաւ տարածաշրջանը այցելող մտաւորականներէն եւ քաղաքական գործիչներէն բաղկացած պատուիրակութեան։ Այնտեղ անցընելով երեք ամիս՝ իր տպաւորութիւններն ու ականատեսներու պատմութիւնները հաւաքեց եւ 1911-ին հրատարակեց «Աւերակներու Մէջ» գիրքին մէջ։

Հայ մտաւորականներու ու քաղաքագէտներու իրենց տուներէն առնուելով տարագրութեան ենթարկուած 24 Ապրիլի 1915ի գիշերը՝ ձերբակալուելիքներու ցանկին մէջ միակ կինը ինքն էր։ Սակայն Զապէլ Եսայեան յաջողեցաւ պահուըտիլ ու Պուլկարիա փախիլ։ Յաջորդ տարիներուն Պաքու, Պարսկաստան, Իրաք, Եգիպտոս, Կիլիկիա և այլ և այլ տարածքներու վրայ որբացած Հայ տղոց օգնութեանը հասաւ։ 1921ին Փարիզ վերադարձաւ։ Իսկ 1933ին երևանի Պետական Համալսարանին մէջ Արևմտահայերէն լեզուի ու գրականութեան՝ նաև Ֆրանսական գրականութեան դասեր տալու համար Երևան փոխադրուեցաւ։ 1937ին Ստալինեան մաքրագործումներու օրերուն հակասովետական քարոզչութիւն ընելու պատրուակով ձերբակալուեցաւ ու աքսորի դատապարտուեցաւ։ Մահուան պարագաները յայտնի չեն։ Կ'ենթադրուի թէ կեանքը կորսնցուցած է 1942 կամ 1943ին։

Սեն Վենսան Տը Բօլ եւ Սենդ Մարի Վարժարանները
Սեն Վենսան Տը Բօլ վարժարանը 19րդ դարու վերջաւորութեան Ֆիյ Տը Լա Շարիթէի մայրապետներու կողմէ հիմնուեցաւ։ Լազարիստ միաբանութեան պատկանող այս մայրապետերը 1859ին Սկիւտարի մէջ գիշերօթիկ վարժարան մը հիմնեցին, բայց այդ օրերուն Օսմանական կայսրութեան և Ֆրանսայի միջև ծագած լարուածութեան պատճառաւ դպրոցը փակուեցաւ։ Մայրապետերը 1883ին Սկիւտարի մէջ տուն մը վարձելով դարձեալ դպրոց մը բացին ու տասը տարի վերջ շէնք մը գնելով հոն փոխադրուեցան։ Սեն Վենսան Տը Բօլ անունով այս վարժարանին մէջ որբուհիներու նախակրթական ուսում կը տրուէր։ Աշակերտները Ֆրանսերէն, Յունարէն և Հայերէն կը սորվէին, ատաղձագործութեան նման զանազան աշխատանոցներ ալ գոյութիւն ունէին։

1913 թուակիր, Օսմանական սահմաններու մէջ գտնուող Ֆրանսական հաստատութիւններու տեղեկագրին համաձայն այս վարժարանի կողքին կար նաև եկեղեցի մը, աշխատանոց մը և բուժարան մը։ Դպրոցին քով մայրապետերու համար կառուցուած Սեն Վենսան Տը Բօլ և Սենդ Մարի Վարժարանները զիրար կապող մատուռ մըն ալ գոյութիւն ունէր։ Ա. Աշխարհամարտի սկսած տարուան մէջ Օսմանական կայսրութեան հողերու վրայ գտնուող Ֆրանսական վարժարանները փակուեցան ու շէնքերուն ձեռք դրուեցաւ, անոնցմէ մին էր Սեն Վենսան Տը Բօլ վարժարանը, որ ամբողջ պատերազմի տևողութեան գոց մնալէ յետոյ 1924ին պաշտօնապէս գործունէութեան վերջ տրուեցաւ։

Սեն Վենսան Տը Բօլ վարժարանի դատարկ շէնքը 1950ական թուականներուն Անատոլիայէ գաղթող ընտանիքներ ապրիլ սկսան։ Շէնքը ժամանակաւ հետզհետէ քայքայուեցաւ և ի վերջոյ 1994ին պարպուեցաւ, 2013ին վերանորոգումի ենթարկուեցաւ, մեր օրերուն միութեան մը կողմէ կ’օգտագործուի։ Իսկ մատուռը, որ երկու դպրոցը զիրար կը կապէր աւերակ վիճակի մէջ կը կենայ։

Նոյն փողոցի վրայ գտնուող Սենդ Մարի Ֆրանսական Վարժարանը 19րդ դարու վերջաւորութեան Լազարիստներու աւանդութենէն Մարիստ վարդապետներու կողմէ Էմմաքիւլէ Քոնսեփսիոն անունով դարձեալ հիմնուեցաւ։ Ուսանողներու մեծամասնութիւնը Հայ,Յոյն կամ Հրեայ տղաք էին, դպրոցը սկզբնական օրերուն երեսուն մանչ աշակերտներ ունէր, 20րդ դարու առաջին տարիներուն այս թիւը բարձրացաւ աւելի քան հարիւրի։ Ֆրանսերէնի, Հայերէնի և Յունարէնի դասեր կ’աւանդուէր։ Ա Աշխարհամարտին Սենդ Մարի վարժարանի շէնքը վերածուեցաւ պետական վարժարանի իսկ պատերազմի աւարտին դարձեալ Մարիստ վարդապետներու սեփականութեան յանձնուեցաւ։ Հակառակ ուսուցիչի պակասութեան վարժարանը շարունակեց իր գործունէութեան։ 1934ին վարդապետները քաղաքէն հեռացան ու վարժարանն ալ գոցուեցաւ, նոյն տարիին շէնքը Կրթական Նախարարութեան փոխանցուեցաւ, մեր օրերուն մայր շէնքը Օլկունլաշմա Էնսթիթիւսիւ՝ մնացեալ մասն ալ նախակրթարան ըլլալով կը գործածուի։

Ս․ Խաչ Եկեղեցին եւ վարժարանը
Կ'ըսուի թէ՝ ժամանակին Սելամսըզի Հայերը իրենց պաշտամունքը կատարելու համար Ենիմահալլէի Ս. Կարապետ եկեղեցին կ’երթային, եկեղեցիին ճամբուն վրայ երկու թաղը իրարմէ բաժնող Իսլամներու գերեզմաննոց մը կար, որ նոճիի անտառով մը շրջապատուած էր։ Այդ ատեններ անտառին մէջ պահուըտած ենիչէրիներու կողոպուտէն փրկուելու համար մասնաւորաբար առաւօտեան ժամերուն մարդիկ տարբեր ճամբաներ կը փորձէին։ Թէ ճամբուն վտանգաւորութեան և թէ Սէլամսըզ բնակող Հայերուն թիւը աւելցած ըլլալուն համար նոր աղօթատան մը պահանջը ծագեցաւ ու 1676ին Ս․Խաչ մատուռը ծառայութեան յանձնուեցաւ, որ աւելի վերջ եկեղեցիի հանգամանքը ստացաւ։
Մի քանի անգամ նորոգութեան ենթարկուած Ս․Խաչ եկեղեցին 1830ին արքունի ճարտարապետ Յովհաննէս Սէրվէրեանի կողմէ վերակառուցուեցաւ իր ներկայ վիճակով։ Շինութեան նիւթապէս օժանդակեցին նաև ժամանակի ամիրաները։ Եկեղեցւոյ խորհրդարանը, սրահը, յարակից շէնքերը 1950ին վերակառուցուեցան մեծանուն բարերար Գալուստ Կիւլպէնկեանի նուիրատուութիւններով։ Եկեղեցին վերջին անգամ 1998ին նորոգութիւն կրեց։ Պոլսոյ Անատոլիա թաղերու եկեղեցիներէն ամէնէն մեծն է ու դեռ կը ծառայէ համայնքին պաշտամունքին։

Եկեղեցիին յարակից Ս․Խաչ վարժարանը 17րդ դարուն կրօնական կրթութիւն տալու նպատակաւ հիմնուեցաւ։ Իսկ յաջորդ դարուն իր ուսումնական ծրագրին աւելցուց ոչ կրօնական նիւթերու դասաւանդութիւնը, այսպէսով բարձրաստիճան վարժարանի՝ ու հետզհետէ զարգանալով ալ դպրեվանքի հանգամանքը ստացաւ ։ Դպրոցը «Դպրատուն և Դպրոց» անունով կը ճանչցուէր։ 1859ին դպրոցի շէնքը դարձեալ կառուցուեցաւ՝ աւելցուելով աղջկանց բաժին մը ։ Սիպիլ ծածկանունով հռչակաւոր՝ բանաստեղծ ու մանկավարժ Զապէլ Ասատուր, ընկերվարական և կիներու իրաւունքներու պաշտպանիչ Զապէլ Եսայեան, բժիշկ ու բանասէր Վահրամ Թորգոմեան ու Օսմանական առաջին, արդի շերամաբուծութեան վարժարանը հիմնող Գէորգ Թորգոմեան այս վարժարանը ուսանեցան։

Ա. Աշխարհամարտի օրերուն ինչպէս միւս փոքրամասնութեան վարժարանները Ս․Խաչն ալ գոցուեցաւ և իբր ռազմակայան գործածուեցաւ։ 1918ին երբ ետ տրուեցաւ շէնքը խարխուլ վիճակի մէջ էր, հետևաբար նորոգուեցաւ ու մէկ մասը 1915էն փրկուած Հայ տղոց համար որբանոցի վերածուեցաւ։ 1928ին 100էն աւելի որբեր կը պատսպարուէին հոն։

1932ին Ս․Խաչ դպրոցը, ապա 1938ին որբանոցը գոցուեցաւ։ Շէնքը 1953էն ի վեր Ս․Խաչ Դպրեվանք Լիսէ անուան տակ կը գործածուի։

Ս․Խաչ Հայկական Լիսէն
Գարեգին Խաչատուրեան 1951 թուականին Թուրքիոյ Հայոց Պատրիարք ընտրուեցաւ։ Իր երազներէն մին էր Իզմիթի Արմաշ Դպրեվանքը ապրեցնել՝ ուր ինք ալ ուսանած էր։ Նպատակը իրականացնելու համար Ա Աշխարհամարտի օրերուն փակուած Սկիւտարի Ս․Խաչ վարժարանի շէնքը յարմարագոյնն էր։ Ուրեմն սոյն շէնքը վերանորոգուեցաւ ու 1953ին «Ս․Խաչ Դպրեվանք» անունով բացուեցաւ։ Հայ առաքելական եկեղեցիին հոգևորական հասցնելու համար ծրագրուած այս կրթօճախը միջնակարգի, լիսէի և երեք տարուան աստուածաբանութեան բարձր դասաւանդութեան մասնաճիւղերէն բաղկացած էր։ Յաջորդող տարիներուն դպրոցին կից հողը ծախու առնուեցաւ ու նոր շէնք մը շինուեցաւ։

1950 թուականներուն Անատոլիա բնակող Հայ տղաք իրենց մայրենի լեզուով ուսում ստանալու համար Պոլիս գալ ու Դպրեվանքի նման գիշերօթիկ դպրոցներ յաճախել սկսան, այդ շրջանին վարժարանի աշակերտութիւնը գրեթէ միայն Անատոլիայէ եկողներէ բաղկացած էր , Պոլիս բնակողներու թիւը շատ քիչ էր։ Դպրեվանքի սաներու միջև գիշերօթիկ ըլլալու բերմամբ զօրաւոր կապեր հաստատուած են՝ որուն կ'ըսեն «Դպրեվանքի ոգի»։ Կը պատմեն թէ որպէս Անատոլիայէն եկած աշակերտներ՝ վարժարանի երդիքին տակ հարազատ եղբօր պէս մեծցած ու մշտնջենական ընկերութիւններ կազմած են։ Դպրոցի մէկ այլ առանձնայատկութիւնն ալ այն էր՝ որ աշակերտները, որոնք աղքատ ընտանիքներէ կու գային հակում ունեցան ընկերվարական ու ձախակողմեան գաղափարներու։ Իրենց դպրոցական շրջանին սկսած այս նախասիրութիւնը յետագային ալ շարունակեց։ Դպրեվանքցիներու մշակոյթի ու արուեստի հանդէպ հետաքրքրութեանը արդիւնքը եղաւ 1960ական թուականներէն սկսեալ Հայերէնով, Անգլերէնով և Թրքերէնով հրատարակուած «Փունջ», «Թորչ» և «Էվրիմ» պարբերաթերթերը։

1967ին Իսթանպուլի Կրթական Տնօրէնութեան կողմէ աշակերտի անբաւարարութեան պատրուակով վարժարանին աստուածաբանութեան բաժինը փակուեցաւ, աւելի վերջ դարձեալ Իսթանպուլի Կրթական Տնօրէնութեան կողմէ աշխարհակեաց դրութեան անյարմարութիւնը խնդրոյ առարկայ եղաւ ու ճնշումով՝ վարժարանը փոքրամասնութեան դպրոցներու կարգավիճակի անցաւ։ 1980նական թուականներու վերջերուն երկսեռ դարձաւ ու ցերեկօթիկ աշակերտներ ալ ընդունիլ սկսաւ։ 2001էն վերջ միայն լիսէի բաժինը մնաց։ 1980ական թուականներուն հիմնարկի կարգավիճակէն կախեալ հարցեր ծագեցան ու տարիներով զուրկ մնաց խնամակալ մարմիններէ բայց շարունակեց ուսուցման։ 2012ին վերստացաւ հիմնարկի կարգավիճակը։ Ս․Խաչ Դպրեվանք Լիսէն նոյն դիրքին վրայ կը շարունակէ իր պաշտօնը կատարել։

Ս․Խաչ Դպրեվանք Լիսէի անմոռանալի ուսուցիչներու կարգին կրնանք յիշել՝ Մարի Թովմասեանը, Մկրտիչ Մարկոսեանը,ժան Քալայճըն ու Վահան Աճեմեանը։ Այս կրթօճախէն անցան նաև լրագրող Հրանդ Տինք, ծաղրանկարիչ Յովհաննէս Շաշքալ, գծագրիչ Արթին Տէմիրճի, դերասան Գէորգ Մալիքեան, գրող Նազար Պիւյիւմ, գծագրիչ Համբարձում Տէմիրճի։

Պէրպէրեան Վարժարան
Պէրպէրեան Վարժարանը, բանաստեղծ, գրող, թարգմանիչ և մանկավարժ Ռեթէոս Պէրպէրեանի կողմէ հիմնուեցաւ Սկիւտարի մէջ ու երկար տարիներ ծառայեց իր պաշտօնին։
Պէրպէրեան 1848ին ծնած է Խասգիւղ թաղը ։ Հայկական վարժարաններու մէջ դաստիարակ ըլլալով տարիներ պաշտօնավարելէ ետք իր անունին առաջին վարժարանը բացաւ Գատըգիւղ՝ 1876ին։ Դպրոցը ունէր մանկապարտէզի, նախակրթարանի, միջնակարգի բաժինները, նաև գիշերօթիկ ու ցերեկօթիկ լիսէի բաժինը։ Աշակերտութեան թիւը հետզհետէ բազմանալուն՝ դպրոցը նախ Իճատիյէ յետոյ Ամերիկեան Աղջկանց Վարժարանի քով գտնուող շէնքը փոխադրուեցաւ։

Այդ ժամանակաշրջանի ամէնէն ընդունակ տղաքը կը յաճախէին Պէրպէրեան վարժարան, որ իր ուսումնական ծրագրով կը տարբերէր միւս Ազգային վարժարաններէն։ Աշակերտները իրենց նախընտրած մասնագիտութեան համեմատ գիտական, գրական, առևտրական կամ մանկավարժական դասաւանդութեան կ'ուղղուէին։ Հայերէն, Անգլերէն, Ֆրանսերէն, Արապերէն լեզուներու բարձրորակ ուսում կը ստանային։ Բազմալեզու կրթութենէ շրջանաւարտ աշակերտները Եւրոպայի կարևոր համալսարաններուն մէջ ուսանելու կարելիութիւնը ձեռք կը ձգէին։

Հայ համայնքային կեանքին մէջ գործօն անձնաւորութիւն ու Պատրիարքարանի Կրթական Ժողովոյ անդամ Պէրպէրեան իր սեփական վարժարանին կրթական համակարգին ու իր անձնական փորձառութիւններուն յենելով Ազգային Վարժարաններու յատուկ կանոնագիր մը կը պատրաստէ։

1901ին՝ վարժարանի 25 ամեակի տօնակատարութիւններու ընթացքին Պատրիարքարանի Կրթական Ժողովոյ կողմէ կը պարգևատրուի Աւագ Ուսուցիչ տիտղոսով՝ որը համարժէքն է այսօրուան համալսարանի ուսուցիչներու ։
1907ին մահկանացուն կնքելէ յետոյ իր մանչ զաւակները՝ Օննիկ և Շահան Պէրպէրեան կը ստանձնեն դպրոցը, Ա Աշխարհամարտի ժամանակ պայմաններու բերմամբ ընդհատուած ուսուցումը , 1919ին կը վերսկսի սակայն հին օրերու յաջողութիւնը ձեռք ձգել կարելի չըլլար ու 1924ին դպրոցը կը փոխադրուի Գահիրէ, տասը տարի վերջ ալ կը փակէ իր դուռերը։

Այս կրթօճախէն անցած են՝ բանաստեղծ ու բժիշկ Ռուբէն Սևակ, գրող Շահան Շահնուր, բանաստեղծ Հրանդ Նազարեանց, կրթական մշակ Յովհաննէս Հինդլեան, հրապարակագիր Երուանդ Օտեան, մանկավարժ Պետրոս Ատրունի, բանաստեղծ Մատթէոս Զարիֆեան,ուսուցիչ Արամ Նիկողոսեան, քանդակագործ Յակոբ Արապեան, երաժիշտ ու գծագրիչ Տիգրան Չըրաքեան ևլն․: Խումբ մը վարժարանի շրջանաւարտներ Պէրպէրեանի մահուան 25րդ տարելիցին Պաղլարպաշըի գերեզմանատունը հաւաքուեցան ու մարմարեայ յուշաքար մը կանգնեցին իր շիրիմին վերև։

Բարձրորակ կրթութեամբն ու շրջանաւարտներուն յաջողութիւններովը իր ժամանակաշրջանին յատուկ տեղ ունեցած Պէրպէրեան վարժարանը մեր օրերուն չէ կրցած հասնիլ։

Գալուստ Սարգիս Կիւլպէնկեան
Գործարար, արուեստասէր , բարերար Գալուստ Սարգիս Կիւլպէնկեան ծնաւ 1869ին Սկիւտար ու մկրտուեցաւ նոյն թաղի Ս․Խաչ եկեղեցին։ Կիւլպէնկեան ընտանիքին բնակարանը նախկին անունով Աճըպատէմ կամ Սէլամսըզ՝ հիմակուայ անունով Կազի պողոտայի վրայ այսօր կառատուն ըլլալով գործածուող տեղը կը գտնուէր։

Նախակրթարանի ուսումը Գատըգիւղ Արամեան Ունճեան վարժարանին մէջ կը ստանայ: 14 տարեկանին կը մեկնի Եւրոպա ուսանելու և Լոնտոնի Քինկս Քալլըճէն շրջանաւարտ կ'ըլլայ իբր ճարտարագէտ։

1890ին սկիզբը Լոնտոնի մէջ ընտանեկան ընկերութեան անունին կը սկսի առևտրական աշխատանքներուն։ Նոյն տարին Նուարդ Էսայեանի հետ Լոնտոնի մէջ կ'ամուսնանայ։ 1896ին Պոլիսի մէջ Հայերու հանդէպ գործադրուած դէպքերու պատճառաւ ընտանիքը քաղաքը կը լքէ, նախ Աղեքսանտրիա յետոյ Լոնտոն կը հաստատուի։ Կիւլպէնկեան այդ ժամանակ թէ նաւթի վաճառականութեամբ կը զբաղէր և թէ Օսմանական Կայսրութեան Փարիզի ու Լոնտոնի դեսպանատուներու տնտեսական խորհրդականն էր։ Ինք՝ 1912ին հիմնուած Թուրքիոյ Նաւթի Ընկերութեան հարիւրէն հինգ բաժինին տէրը ըլլալուն համար է, որ կը ճանչցուի «Պարոն %5» վերադիր անունով։

Կիւլպէնկեան արուեստի գործերու մեծ հաւաքածոյ մը կուտակած է, որու վրայ տարիներու ընթացքին տարբեր մշակոյթներէ, տարբեր երկիրներէ կարեւոր գործեր աւելցուցած է։ 1922ին Փարիզի մէջ ապարանք մը գնեց ու հաւաքածոն ալ հոն փոխադրեց։ Քաղաքը՝ 1940ին Գերմանական բանակի կողմէ գրաւուելէն վերջ Բորթուկալ հաստատուեցաւ։ Մինչև 1955 Լիզպոն ապրեցաւ ուր աւանդեց իր հոգին։

Մահէն տարի մը վերջ իր կտակին համաձայն Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկը հաստատուեցաւ, որու կեդրոնատեղին կը գտնուի Լիզպոն, Հիմնարկը թէ Բորթուկալի մէջ և թէ աշխարհի չորս ափերուն բարեգործական աշխատանքներ կը ծաւալէ՝ արուեստի, կրթութեան եւ գիտութեան ոլորտներուն մէջ։ Կ'օժանդակէ Թուրքիա, Հայաստան, Լիբանան, Ֆրանսա, Անգլիա և այլ երկիրներու մէջ գտնուող զանազան Ազգային հաստատութիւններու ու վարժարաններու, միևնոյն ժամանակ կրթաթոշակ կը յատկացնէ աշխարհի չորս կողմէ զանազան համալսարանի աշակերտներուն։ Կիւլպէնկեանի կտակով՝ արուեստի հաւաքածոն 1969ին իր անունը կրող թանգարանը տեղաւորուեցաւ։

Պաղլարպաշըի Ելեկտրակայանն ու հանրակառքի վերջակայանը
Պաղլարպաշըի Ելեկտրակայանն ու հանրակառքի կեդրոնը 20րդ դարու սկիզբը ճարտարապետ Ալի Թալաթ Պէյի կողմէ ծրագրուեցաւ։ Փայտ, ածուխ և հանքային ջուր փոխադրելիք հանրակառքերու վերջակայան ըլլալով գործածուելիք շէնքին շինութիւնը 1911ին սկսաւ։ Նպատակը իրականացնելու համար Գերմանիայէն հանրակառքի վակոններ առնուեցաւ, երկաթուղիի գիծը զետեղուեցաւ։ Սակայն Ա. Աշխարհամարտի սկզբնական օրերուն շինութիւնը կիսատ մնաց ու վայրը ելեկտրական հոսանքի արտադրութեան համար Սկիւտարի Կազի Ընկերութեան փոխանցուեցաւ։ Աւելի վերջ 1927ին նոյն վայրը նոր բացուած Սկիւտարի հանրակառքի գիծին ծառայութեան յանձնուեցաւ։

Իսթանպուլի մէջ փոխադրական միջոց ըլլալով երկաթուղիի գործածութիւնը 1869ին Յոյն վաճառական Քոստանդին Քրեբանոյ Էֆէնտիի հիմնած Տէրսաատէթ Թրամվայ Շիրքէթիով կը սկսի։ Ընկերութիւնը՝ Քրեբանոյ Էֆէնտիի տրուած առանձնաշնորհով 1870էն սկսեալ քառասուն տարի տևողութեամբ ձիաւոր հանրակառքեր կ’աշխատցնէ ։ Իսթանպուլի մէջ ձիաւոր հանրակառքերը հետզհետէ կը շատնան մինչև որ Պալքանեան պատերազմը կը սկսի։ Ընկերութիւնը կը պարտաւորուի ձիերը ծախել պետութեան, գոհացնելու համար բանակին պահանջքը։ Այսպէսով կը վերջանայ ձիաւոր հանրակառքի շրջանը ու փոխադրութեան համար ելեկտրականութեան գործածութիւնը կը սկսի։ Հետագայ տարիներուն բազմաթիւ թաղերու միջև հանրակառքի գիծեր կը հաստատուին։ Հանրապետութեան հռչակումէն վերջ ընկերութիւնը Իսթանպուլ Էլեկտրիք Թրամվայ վէ Թիւնէլ Իշլէթմէլէրի , կարճ ձևով «ԻԷԹԹ» անունը կ’առնէ։
Նոր բացուած հանրակառքի սպասարկութիւններու համար 1928ին Պաղլարպաշըի ելեկտրակայանին մէկ բաժինը հանրակառքի վերջակայանի կը վերածուի իսկ մնացեալ մասը կը շարունակէ ելեկտրականութիւն արտադրել; Նոյն տարիին Սկիւտարի մէջ հանրակառքերը կը սկսին սպասարկել։ Մօտաւորապէս յիսուն տարի վերջ 1960ական թուականներուն մինիպիւս և տօլմուշներու թիւը աւելցած ըլլալուն հանրակառքերը կը վերցուին։ Հանրակառքի վերջակայան ու ելեկտրակայան ըլլալով գործածուող շէնքը հանրաշարժի կառատուն և շարժիչներու նորոգութեան աշխատանոցի կը վերածուի։ 1990ի վերջերուն ամբողջովին կը փակուի։ Այն վայրը՝ ուր ժամանակին հանրակառքի վերջակայանն էր մեր օրերուն Պաղլարպաշըի մշակութային կեդրոնին գտնուած տեղին կը զուգադիպի։ Վերանորոգուած ելեկտրակայանի շէնքն ալ իբր գրադարան ու սրճարան կը ծառայէ։

Սկիւտար Ամերիկեան Լիսէն
Պաղլարպաշը գտնուող այս հնամենի վարժարանը շատ տարիներ առաջ Սկիւտարէ քիլոմեթրերով հեռու Իզմիթի Պարտիզակ գիւղը՝ Ամերիկեան Պորտ հաստատութեան կողմէ հիմնուած էր։ 1873ին բացուած աղջիկներու դպրոցը Հայերէնի, Անգլերէնի, կրօնագիտութեան, աշխարհագրութեան և երկրաչափութեան նման հիմնական դասեր կ’աւանդուէին։ Դպրոցին տարեկան վճարումը աղքատ ընտանիքներու համար իսկ մատչելի էր։ Դպրոցի գիշերօթիկ բաժնին շնորհիւ շրջակայ բնակավայրերէ աշակերտուհիներ կրնային հետևիլ։ Ժամանակի ընթացքին վարժարանը Պարտիզակի երևելի հաստատութիւններէն մին դարձաւ։

Մօտաւորապէս տասը տարի ետք աւելի մեծ թիւով Հայ աղջիկներու ուսանելուն առիթ տալու համար Ատաբազարը փոխադրուեցաւ և Ատաբազարը Հայկական Աղջկանց Քօլէժ անունով շարունակեց իր գործունէութեան։ Ա. Աշխարհամարտին, բանակը շէնքերուն ձեռք կը դնէ հետևաբար դպրոցը կը փակուի մինչև որ պատերազմը կը վերջանայ ապա դարձեալ կը բացուի սակայն Մոնտրոսի դաշնագիրի հետևանքով ծագած բախումներուն ստեղծած անկայուն վիճակին պատճառաւ Իզմիթ փոխադրուելու կարիքը մէջտեղ կ'ելլէ։

Այդ օրերուն էր, որ 1871ին հիմնուած Ամերիկեան Աղջկանց Վարժարանի Պաղլարպաշըի ճամբարը Արնավուտգիւղ կը փոխադրուէր ։ Ամերիկեան Պորտ հաստատութիւնը անոնց պարպած շէնքը կը վարձէ ու դպրոցը աշխատողներն ու աշակերտներուն բոլորը Իզմիթէն Պաղլարպաշը կը փոխադրէ։

Առաջին տարիներուն ուսման լեզուներն էին միայն Հայերէնն ու Անգլիերէնը։ Հանրապետութեան հռչակումէն վերջ դպրոցը Կրթական Նախարարութեան կապուեցաւ ու Ամերիքան Քըզ Լիսէսի անունը առաւ։ Կրթական նոր օրէնքին հետեւելով Հայերէնի դասերը վերցուեցաւ ու Թրքերէնի դասերը աւելցուեցաւ։

Երբ 1930ական թուականներուն աշակերտութեան թիւը հասած էր երեք հարիւրի միւս կողմէն նոր շէնքեր կը կցուէին և համալիրը կ’ընդլայնէր։ Անոնցմէ մէկն ալ Էմիր Քոնաքն էր, որ ըստ պատմաբան Գէորգ Բամպուքճեանի նախապէս Պօղոս Աղա Օտեանի ապարանքն էր։ Զրոյցի մը համեմատ Ազգային Սահմանադրութիւնը այսինքն “Nizamname-i Milleti Ermeniyan”ը խումբ մը Հայ մտաւորականներու կողմէ հոս պատրաստուած է։

Յաջորդող տարիներուն Ամերիկեան Պորտ հաստատութիւնը հետզհետէ աւելցող ծախքերու պատճառաւ նեղ կացութեան կը մատնուի ու Թուրքիա գտնուող վարժարանները կառավարելու դժուարութիւն կ’ունենայ։ Այս պարագան պատճառ կ’ըլլայ ու բոլոր կալուածներն ու դպրոցին կառավարութիւնը Վարժարանի շրջանաւարտներուն հաստատած Սաղլըք Էղիթիմ Վաքֆըի փոխանցէ։ Դպրոցը 1990ին երկսեռ կը դառնայ։ Մեր օրերուն կը շարունակէ իր պաշտօնը կատարել Պաղլարպաշը թաղին մէջ։

  Այս բովանդակութեան արեւմտահայերէն թարգմանութիւնը հնարաւոր եղած է Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկութեան աջակցութեամբ։